شیخ محمد خیابانی، پیشه وری و آذربایجان

یازاکو؛ دکتر توحید ملک زاده – شیخ محمد خیابانی از مشروطه خواهان آذربایجانی بود که در سی سالگی در مجلس دوم و سپس در مجلس چهارم نیز وکیل آذربایجان شد. وی پس از ایراد نطقهای پرشور علیه روسیه و مخالفت با اولتیماتوم آنها تحت تعقیب دولت  صمصام السلطنه قرار گرفته و به باکو پناه برد. در آنجا از فعالیتهای سیاسی دست کشیده و در عوض به مطالعه در گروههای انقلابی و فلسفی آنجا پرداخت. در باکو با مبانی حرکات رادیکال رایج در آن دوره آشنا شد. پس از انقلاب بلشویکی در روسیه ۱۹۱۷/۱۲۹۶ شمسی به تبریز برگشته و به تجدید ساختار فرقه دموکرات پرداخت. وی نشریه معروف تجدد ناشر افکار فرقه دموکرات و با مدیریت تقی رفعت را راه اندازی کرد و این تشکیلات را در آذربایجان تقریبا مستقل نمود. وی خواستار دموکراسی برای کل ایران بود و براساس اصول مدنی خواستهای خود را بیان می نمود. آذربایجان تا از قبل از تشکیل « ایران نو» یعنی قبل فتح تهران بدست قوای اصفهانی- بختیاری و گیلانی، موقعیت بسیار ممتازی در کشور داشت. خیابانی تنزل مقام آذربایجان را درک نموده و اولین گام که مستقل نمودن فرقه دموکرات آذربایجان بود را اجرا نمود. با وقوع انقلاب بلشویکی در روسیه، قوای روس آذربایجان را ترک کردند و در غرب آذربایجان فجایع جیلولوق بوقوع پیوست. در تبریز خیابانی و دموکراتیان برای تبریک به نزد کنسول روسیه کومنیستی رفته و پیروزی انقلاب را تبریک گفتند. خیابانی در این دیدار گفت: « امروز روزیست که مسلک بر همه چیز حتی قومیت و ملیت پیروز و غالب آمده است». چنین می نماید که خیابانی بیشتر معتقد به ایدئولوژی بود تا جنبه ملی بودن. اردیبهشت ۱۲۹۷ دولت جمهوری آذربایجان تشکیل شد و تا اردیبهشت ۱۲۹۹ که توسط بلشویکها تصرف شد ادامه داشت. در این هنگام خیابانی نیز مشغول تحکیم قدرت خود و دموکرتها بود. برای دفع شر جیلوها به شرفخانه قشونکشی نمودند. مدت زمانی قشون عثمانی خیابانی و بادامچی را به قارص تبعید کردند و این فرصتی بود تا جناح فارسگرای حزب دموکرات بتواند تقی رفعت ادیب را از حزب اخراج کند. بازگشت خیابانی به تبریز به ضرر جناح فارسگرا تمام شد و خیابانی و جناح ترک گرا و حتی خودمختارخواه کنترل را بدست گرفتند. اخراج والی آذربایجان، تعویض نام آذربایجان به آذرآبادگان و راه ندادن والی جدید به تبریز از اقدامات رادیکال خیابانی بود. قیام خیابانی از ۱۷ فروردین ۱۲۹۹ تا شهریور ۱۲۹۹ ادامه داشت. « وی نه بلشویک بود و قصد پیوستن آذربایجان را به روسیه یا عثمانی و یا جمهوری آذربایجان را نداشت. اما خواهان نوعی خودمختاری و تایید حکومت خود بود بدون اینکه اینرا هم صریحا اعلام کند»( کسروی، احمد، قیام شیخ محمد خیابانی، ویرایش و مقدمه محمدعلی همایون کاتوزیان، چاپ چهارم، تهران، نشر مرکز، ۱۳۹۳، ص: ۷۴)
در دوره فعالیت پیشه وری و هم مسلکانش به کرات عکسهای خیابانی نیز به چشم می خورد. پیشه وری و اعضای حزب دموکرات عمدتا بازماندگان مجاهدین مشروطه خواه و شرکت کنندگان قیام خیابانی بودند و پیشه وری هم از نظر تفکراتی چپی بود. در بررسی روند تاریخ مطالبات آذربایجانی ها می توان گفت: در سال ۱۲۸۵ مشروطه خواهان آذربایجانی خواهان عدالت و برقراری قانون مشروطه در کل کشور بودند در سال ۱۲۹۹ خیابانی علاوه بر موارد فوق، خواهان نوعی خودمختاری و تایید حکومت خود بود بدون اینکه اینرا هم صریحا اعلام کند. در سال ۱۳۲۴ پیشه وری و یارانش علاوه بر موارد فوق درخواست تحصیل به زبان مادری کلیه اقوام ایرانی چون ترکان آذربایجانی، آشوری، ارمنی و حتی کردها بوند.
تحولات چهل ساله مطالبات آذربایجانی ها که ضامن رفاه و سعادت برای کل ایرانی ها بود در هر مورد با خشونت جواب داده شد و دهها هزار آذربایجانی در این جریانات جان خود را از دست دادند.