یازاکو ؛ علی مرادی مراغه ای – روسها در تمام جبهه ها پیروز شده و از ارس گذشته تقریبا تمامی شهرهای آذربایجان تبریز،خوی، مرند،ارومیه ، مراغه…را در اختیار خود داشتند و مشغول چانی زنی بر بندهای عهدنامه ترکمنچای بودند در همین زمان، ژنرال پاسکویچ به تشویق گریبایدوف بخش اعظم کتابخانهى بسیار ارزشمند بقعه شیخ صفى الدین اردبیلى را در اردبیل به یغما برد این کتابخانه در زمان خود شیخ صفى الدین تأسیس شده و پس از روى کار آمدن صفویان، کتابخانه گسترش یافته و نسخه هاى نفیسى از سوى شاهان صفویه بر آن اهداء شده بود.
طبق نوشته برخى منابع، در زمان اشغال شهرهای آذربایجان توسط قواى روسى، پرفسور سنکوسکى مستشرق روسى به گراف دبیچ رئیس کل قشون روسى شرحى نوشته و از او تقاضا مىنماید که از کتب خطى و آثار ایرانى استفاده نماید.
دبیچ تقاضانامه ى پرفسور سنکوسکى را به اطلاع پاسکویچ رسانده و پاسکویچ با گریبایدوف در این مورد مشورت مىکنند. گریبایدوف پس از تحقیقات لازم پى برد که چنین گنجینه مهمى در اردبیل در کتابخانه جنب مقبره شیخ صفى الدین اردبیلى موجود مىباشد.۱ در مورد تاریخچه بناى بقعه اردبیل برخى منابع مىنویسند که »شیخ صدرالدین پس از مرگ شیخ صفى این آرامگاه را بوسیله اسناد کارى که از مدینه آورده بود به طرز باشکوهى ساخت و بعداً در زمان جنید و جانشینان او بناهاى دیگرى بر آن اضافه شدند.
با آنکه اردبیل جزو جبهه جنگى نبود و تصرف آن مستلزم مخارج نظامى زیادى بود اما با اصرار گریبایدوف در ۲۵ ژانویه ۴/۱۸۲۸ بهمن ۱۲۰۶ قشونى از قراباغ به فرماندهى ژنرال سوشتلن و به همراهى سرهنگ »سنیاوین« به طرف اردبیل حرکت کرد. شهر پس از اندکى مقاومت به تسخیر قواى روسى درآمد.
اشغالگران پس از تصرف اردبیل علماى شهر را در یک محل گردآورى کردند و به آنان یادآور شدند که کتابهاى کتابخانه را پس از نسخه بردارى در تفلیس عودت خواهند داد اگر چه مخالفت علما نیز نمىتوانست جلوى غارت روسها را بگیرد اما ترفندشان کارگر افتاد و در اوائل ماه فوریه ۱۸۲۸ اواسط بهمن ۱۲۰۶ دو دسته قشون روسى انتقال کتب گرانبهاى بقعه شیخ صفى را از اردبیل به تفلیس به عهده گرفتند روسها بجاى نسخه بردارى و بازگرداندن آثار، مدتى بعد آنها را از تفلیس به کتابخانه سن پترزبورگ و موزه آرمتیاژ انتقال دادند و آثار مزبور هم اکنون در کتابخانه لیننگراد نگهدارى مىشوند. ۴ منابع متعددى، تعداد کتابهاى خطى برده شده را بین ۱۲۰ الى ۱۹۶ عنوان ذکر کردهاند. ۵ البته سه چهار روز پس از انتقال آن گنجینه گرانبها بالاخره در شب ۹ فوریه/۱۹ بهمن ساعت ۱۲ شب منجم باشى عباس میرزا ساعت خوش براى عقد قرارداد و صلح با روسها را اعلام کرد! و عهدنامه توسط طرفین امضاء گردید و روسها به علامت پیروزی و جشن،۱۰۱ گلوله توپ شلیک کردند…۱۰۱ توپ به علامت شوربختی ایرانیان!
البته بعدا در دوران تسلط کمونیزم، وقتی تاریخنویسان روسی مانند دیاکونف، پطروشفسکی …دست به نوشتن تاریخ ایران زدند از آن اسناد خطی اردبیل، بهره های شایانی بردند.
یکصد و پنجاه سال پس از گذشت زمان، یکی از ایرانیانی که مزه تلخ مدینه فاضله را در اردوگاههای اجباری سیبری چشیده و پس از مرگ استالین توانسته بود زنده از آنجا بیرون بیاید در خاطرات خود نقل می کند که در زمانی که می خواستم پایان نامه خود را بنویسم به آن اسناد خطی برخوردم وقتی یکی از آنها را باز کردم دیدم شاه اسماعیل صفوی آنرا هدیه کرده و در صفحه اولش با خط خود نوشته که هیچکس نباید این کتاب را از آن بقعه خارج کند و اگر چنین کند خود امیرالمومنین بر کمرش بزند…
منابع؛
۱٫دین و دولت در ایران نوشته، حامد الگار… ص ۱۵۶ ۲٫kerim sukurov. türkmençay …s.48. 3.تاریخ و جغرافى دارالسلطنه تبریز، نادر میرزا…. ص ۲۵۶ ۴٫ سفرنامه فرهاد میرزا… ص ۲۸۹٫ همچنین بنگرید به: خاطرات و خطرات، مخبرالسلطنه هدایت. – تهران: زوار، ۱۳۸۵٫ ص ۲۹٫ تاریخ نگارستان، نوشته قاضى احمدبن محمد غفارى کاشانى، مصحح مرتضى مدرس گیلانى. – ته۹ران: کتابفروشى حافظ، ۱۴۱۴ ق. ص ۴۶۸٫ ۵٫ زندگى نامه شهید نیکنام ثقهالاسلام تبریزى، نصرهالله فتحى.- نوریانى، ۱۳۵۳ ص ۶۲۴ – ۵٫
