یازاکو؛ دکتر توحید ملک زاده – به کرات مشاهده می گردد بسیاری شرطهای زمان وقوع وقایع تاریخی را با شرایط امروزین یکی دانسته و داوری های نادرستی در آن رابطه می کنند. حال اینکه یک مورخ و تحلیل گر تاریخ بایستی هم قاضی باشد و هم وکیل مدافع. به عبارت دیگر شرایط وقوع حوادث را در نظر داشته باشد. قیام خیابانی نیز همین سرنوشت را دارد. بنابراین قبل از بررسی قیام خیابانی اشاره ای داشته باشیم به اوضاع آن زمان.
در قرائت از مشروطیت دو وجه وجود داشت. وجه آذربایجانی و غیر آذربایجانی. وجه آذربایجانی بیشتر اساس سوسیال دموکراسی داشت و تصادفی نیست که اکثر سوسیال دموکراتهای مشروطه خواه که در حزب دموکرات نمود یافته بود آذربایجانی بودند.
سران این حزب هم ترکان آذربایجانی بودند از سیدحسن تقی زاده و حیدرخان عمواوغلی گرفته تا شیخ محمدخیابانی و رسول زاده تبعه روسیه. در بعد کلان، اصول دموکراسی مد نظر این افراد بود و تشکیل یک ایران قوی و متمرکز با یک ملت و یک تاریخ و بعدا با یک شاه. در همان سالهای اولیه تشکیل حزب دموکرات تاکید بر اصول دموکراسی و سوسیال بر دیگر وجوه می چربید. رسول زاده نیز در سال ۱۲۸۹ ش روزنامه « ایران نو » را پایه گذاری نمود و علاوه بر تلاش برای آموزش مفاهیم سوسیال دموکراسی، اصول روزنامه نگاری نوین که بر مبنای تحلیل مطالب و اخبار بود را نیز به ایرانیان آموزش داد. بنابراین منبع فکری و تغذیه رسول زاده، خیابانی، حیدرخان عمواوغلی و خیابانی یکی بود.
پس از قبول اولتیماتوم روسیه توسط مجلس، خیابانی موقتا از سیاست کناره گیری کرده برای تجارت به تفلیس و باکو رفت، تقی زاده، رسول زاده و حیدرخان عمواوغلی نیز به استانبول رفتند. در این ایام بود که چهار نفر با یک مسلک به چهار انسان متفاوت تبدیل شدند. رسول زاده به سوسیال دموکراسی ملغمه ای از وطن آذربایجانی با هویت ترکی اضافه نموده و پس از فروپاشی تزار به باکو برگشته از بانیان جمهوری آذربایجان در سال ۱۲۹۷ ش/۱۹۱۸م شد. سیدحسن تقی زاده به دعوت آلمانی ها به برلن رفت و مجله کاوه که ملغمه ای از تاریخ باستانی ایران و زرتشتیزم بود را انتشار داد و در تشکیل ایران رضاخانی با تم فارسی و در لفافه ایران نقش اساسی بازی کرد. حیدرخان عمواوغلی کمونیست دو آتشه شده با لنین رفیق شد و در نهضت جنگل وزیر خارجه گردید و در ارتش عثمانی از جمله افسران گردید. خیابانی نیز به تبریز بازگشت و بدون هیچ ملی گرایی فارسی و یا ترکی صرفا براساس وطن آذربایجانی و برای احیای قرائت آذربایجانی مشروطیت در ایران قیام نمود.
چرا احیای قرائت آذربایجانی مشروطیت؟ برای اینکه علیرغم تلاش فوق العاده آذربایجانی ها در اجرای اصول مشروطیت، قرائت سوسیال دموکراسی آذربایجانی از مشروطیت کنار گذاشته شده بود و سران ایل بختیاری و مرکزی ایران زمام امور را بدست گرفته بودند. هم و غم خیابانی در آن ایام تلاشی ناکام برای احیای تفکرات مشروطه خواهان آذربایجانی در کل ایران بود. وی می پنداشت آذربایجان گل سرسبد ایالات ایران است و ولیعهدنشین و بخاطر این موقعیت ممتاز می تواند نقش اساسی در ارتقا اصول دموکراسی ایرانی ایفا کند.
