به گزارش پایگاه خبری یازاکو، آبخیزداری مجموعه عملیاتی است که بر اساس اصول مدیریت یکپارچه حوضه آبخیز به منظور حفاظت از منابع آب و خاک اجرایی می‌شود و آبخوانداری نیز با مهار و نفوذ سیلاب روی عرصه‌های آبخوان از بروز سیلابهای مخرب جلوگیری می کند و موجب احیای منابع آب و خاک می‌شود.
آبخیزداری که به نوعی می شود آن را هنر مدیریت صحیح منابع آب و خاک با هدف بهره‌برداری بهینه و پایدار در یک حوضه آبخیز عنوان کرد نقش مهمی در جلوگیری از فرسایش خاک، کاهش خسارت سیل و خشکسالی و تغذیه سفره‌های زیرزمینی دارد.
به گفته کارشناسان سازمان آبخیزداری، مراتع و امور بیابان کشور، اقدامات آبخیزاری در کشور موجب افزایش ۱.۵ تا سه برابری دبی قنوات، کاهش فرسایش خاک به میزان ۹ تن در هکتار ، کنترل رسوب حدود چهار متر مکعب در هکتار و استحصال ۵۳۰ مترمکعبی آب شده است.
طبق آمارها ۱۲۵ میلیون هکتار از اراضی کشور تحت تاثیر فرسایش آبی و خاکی نیازمند اجرای فعالیت های آبخیزداری است که در ۶ کلان حوزه، ۳۰ حوزه اصلی و یک‌هزار و ۱۲۱ حوزه فرعی است.
این عملیات تاکنون در سطح ۳۲ میلیون هکتار انجام شده و بیش از ۹۰ میلیون هکتار باید فعالیت های آبخیزداری انجام شود، زیرا حوزه های آبخیزداری می‌تواند سکونتگاه های ما را تحت تاثیر مثبت قرار دهد.
بیش از ۹۰ درصد منایع آب استان زنجان در بخش کشاورزی صرف می شود، در زمان حاضر پنج درصد از اراضی کشاورزی کشور معادل ۸۳۹ هزار هکتار در استان زنجان است که این میزان شامل ۴۴۵ هزار هکتار اراضی زراعی و ۸۳ هزار و ۴۲۸ هکتار اراضی باغی است.
در خصوص وضعیت منابع آب و طرح های آبخوانداری در استان با قباد رستمی زاد، استادیار بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان گفت و گویی صورت گرفته است
در شرایط کنونی وضعیت منابع آب جاری استان زنجان چگونه است؟
منابع آب استان زنجان به دو صورت سطحی و زیر زمینی قابل دسترس هستند که مهمترین منبع آب های سطحی در استان زنجان رودخانه های دایمی و فصلی به شمار می روند.
رودخانه های قزل اوزن، زنجان رود، ابهررود و شاهرود را می توان مهمترین رودهای دایمی استان دانست، رودخانه قزل اوزن از کوه های چهل چشمه کردستان و همدان سرچشمه گرفته و در نزدیکی منجیل به شاهرود پیوسته و با نام سفید رود به دریای خزر می ریزد.
زنجانرود نیز در حوزه آبریز قزل اوزن قرار دارد و با جهتی شمال غربی به رودخانه قزل اوزن می پیوندد، ابهررود نیز یکی دیگر از رودهای جاری در استان است که از حوالی سلطانیه سرچشمه می گیرد و پس از سیراب ساختن ابهر، هیدج، صایین قلعه و خرم دره به تاکستان رسیده و آب تعداد زیادی از روستاهای دو دانگه را تامین می سازد.
وضعیت منابع آب های زمینی که سهم زیادی در مصرف استان دارند، به چه صورت است؟
آب‌های زیر زمینی استان زنجان نیز از نظر تامین منابع آبی اهمیت زیادی دارند و بیشتر دشت های استان و همچنین روستاهای استان از آب های زیرزمینی به صورت حفر چاه ها و کاریزها جهت مصارف شرب، کشاورزی استفاده می کنند البته به دلیل برداشت های بی رویه و خشکسالی های اخیر وضعیت دشت‌های استان از لحاظ منابع آبی خوب نیست و سالانه به طور متوسط حدود ۷۰ تا ۸۰ سانتی‌متر افت سطح سفره‌های این دشتها را شاهد هستیم.
موضوع خشکسالی و آب به حدی جدی است که اگر راهی برای عبور از آن مورد توجه نباشد، بخش عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی منطقه نه تنها خشک بلکه به دلیل از بین رفتن بافت مرطوب خاک به طور کامل سست می شود و پدیده فرونشست در آنها رخ خواهد داد.
در حال حاضر از هفت دشت استان زنجان پنج دشت در وضعیت ممنوعه قرار دارد.
ارزیابی شما از اجرای طرح های آبخوانداری در سطح استان چیست؟
با توجه به شرایط خشکسالی و تغییرات اقلیمی در کشور و کاهش شدید منابع آب زیر زیرزمینی، ارائه راهکارهای عملی و اجرایی استحصال آب و مدیریت سیلابهای فصلی منطقه ای در اولویت قرار دارد.
با توجه به سوابق و تجارب گذشته، یکی از موفقترین طرح‌های استحصال آب در کشور، پروژه آبخوانداری و پخش سیلاب است که وجود منابع آب سطحی به صورت جریان‌های سیل و وجود آبرفت های ضخیم، پتانسیل اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی را امکان‌پذیر می‌سازد.
امروزه اجرای طرح های آبخوانداری و پخش سیلاب در حوزه های آبخیز مشرف به دشتها و آبخوان های بحرانی در پاسخ به یکی از چالش های جدی کشور و استان در بخش آب‌های زیرزمینی است که در ابعاد گسترده مسائل اقتصادی و اجتماعی را متأثر می سازد.
اجرای طرح های آبخیزداری می تواند با بهره گیری از ظرفیت سیلاب، تهدید سیل را به فرصت تغذیه آبخوان ها و رونق تولید تبدیل نماید.
مهمترین ویژگی آبخیزداری و آبخوانداری مدیریت حوزه‌های آبخیز به عنوان سیستم‌های پویای فیزیکی، بیولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی است.
مسائلی همچون وقوع سیلاب های آنی، فرسایش خاک، کم‌آبی و خشکسالی در انتخاب حوزه‌هایی برای اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری مهم است.
آبخیزداری و آبخوانداری گامی در راستای توسعه پایدار منابع طبیعی بوده که خود بستر توسعه پایدار کشور است، کاهش سیلابهای فصلی، حفاظت خاک و تغذیه آب‌های زیرزمینی از اهداف مهم اجرای طرح‌های آبخیزداری است.
در این زمینه طرح های موفقی هم در استان داریم؟
در همین راستا تاکنون چندین طرح متعدد آبخوان داری در استان اجرا شده که از جمله موفقترین آنها پروژه آبخوانداری ایستگاه تحقیقات قره‌چریان بوده که نتایج حاصل از اجرای آن برای بهره‌وری از منابع طبیعی تجدید شونده، احیای منابع زیست محیطی و دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی بسیار ملموس است.
این ایستگاه در حال حاضر آب شرب حوزه پایین دست شامل ۱۵ روستا و آب مورد نیاز جهت آبیاری اراضی زراعی آبی و نیمه آبی در پنج روستا را تأمین می‌کند که این به معنی امنیت و توسعه در این منطقه است.
مجتمع ایستگاه تحقیقاتی، آموزشی و ترویجی پخش سیلاب قره چریان در سال ۱۳۷۴ با تلاش و همت کارشناسان مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان در راستای تغذیه آبخوان دشت سهرین – قره چریان و کنترل سیلابهای فصلی رودخانه و حفاظت از اراضی کشاورزی و مسکونی حوزه آبخیز پایین دست از خطر سیلاب تاسیس شد.
علاوه بر این احداث این پروژه آبخوانداری اثرات اقتصادی و اجتماعی زیادی در منطقه داشته است که از آن جمله می توان به احیا و تغذیه بیش از ۱۰۰ حلقه چاه عمیق، ۵۰ رشته چشمه و قنات و تحت پوشش آبیاری قرار گرفتن بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار از اراضی منطقه اشاره کرد.
به نظر شما چالش‌های پیشروی آبخوانداری در استان شامل چه مواردی است؟
چالش‌های مربوط به بخش آبخیزداری و آبخوانداری که در کشور وجود دارد به نوعی همان چالشها در استان نیز هست اما در مقیاس کوچک‌تر بنابراین می‌توان گفت چالش های مدیریت آبخوان در ایران برای منابع آب و خاک پایدار چندوجهی و حیاتی است.
برخی از چالش های کلیدی که باید به آنها توجه شود شامل مورادی همچمون سرمایه گذاری ناکافی در پروژه های آبخیزداری و آبخوانداری، استفاده ناکارآمد از ظرفیت های کشاورزان در مدیریت آبخیزداری و آبخوان های محلی، انتقال و توزیع نادرست منابع آب، فرسایش خاک و تخریب زمین، استفاده نامتعادل از کودها، به ویژه استفاده ناکافی از کودهای بیولوژیک، گسترش دشت های ممنوعه، پدیده فرونشست در سفره های آب کشور و اجرای عملیات آبخیزداری تنها در ۲۶ درصد حوزه های آبخیز است.
این چالش ها بر نیاز فوری به استراتژی ها و اقدامات جامع برای رسیدگی به مسائل مربوط به مدیریت آبخوان، حفاظت از خاک و منابع آب پایدار در ایران تاکید می کند.
چه راهکارهای عملیاتی برای رفع این چالشها وجود دارد؟
برای رفع چالش های مربوط به مدیریت منابع آب، آبخیزداری و آبخوانداری، کشاورزی و محیط زیست، چندین راه حل عملیاتی می توان پیشنهاد داد.
هدف از این راه حل ها مقابله با مسائلی مانند فقدان تعادل بین منابع و مصرف آب، گسترش خشکسالی، تخریب تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی و همچنین چالش های حاکمیتی بین حفاظت از محیط زیست و توسعه است.
برخی از استراتژی های عملیاتی شامل نصب کنتورهای هوشمند حجمی به منظور افزایش بهره‌وری و کنترل دقیق مصرف آب، اجرای الگوی کشت منطبق با منابع موجود، قیمت محصولات، هزینه‌های تولید، و ملاحظات محیط زیستی،ترغیب به رعایت الگوهای کشت ابلاغی و ممنوعیت ارائه خدمات و حمایت‌های دولتی به کشاورزانی که این الگوها را رعایت نمی‌کنند، ارتقای مدیریت منابع آب و افزایش بهره‌وری از آب به منظور کاهش کسری مخزن و بیلان منفی (اضافه برداشت) منابع آب زیرزمینی، اجرای برنامه‌های آبخیزداری و آبخوانداری به منظور مدیریت بهینه منابع آب و کنترل سیلابهای آنی و جلوگیری از فرسایش اراضی از جمله این موارد است.
