به گزارش پایگاه خبری یازاکو، این منطقه جزو پنج منطقه پراهمیت دارای سنگوارههای جانواران مهره‌دار در سطح جهانی محسوب می‌شود و از نظر ذخیره‌گاه دیرینه‌شناسی و مطالعه جغرافیای دیرینه صفحه اوراسیا دارای اهمیت ویژه است.
تراکم بالای قطعات فسیلی در واحد حجم، تنوع جانوری موجود در لنزهای حفاری شده، دسترسی آسان به لنزهای سنگواره‌ها و حفظ‌شدگی مناسب قطعات فسیلی از ویژگی‌های خاص سنگواره‌ها در این منطقه است.
فهرست
نخسیتن‌ها از سنگوارههای ارزشمند سازند مراغه
نخستین‌ها یا «پریمات‌ها» از سنگوارههای ارزشمند منطقه فسیلی مراغه به شمار می‌رود که به میمون‌های اولیه مربوط می‌شود و مطالعه بر روی آنها از نظر تکاملی ارزش بالایی دارد.
دیرینه‌شناس و رییس اداره محیط زیست مراغه می‌گوید: تاکنون بقایای گروه‌های مختلفی از پستانداران شامل ۳۷ جنس و گونه متعلق به ۱۵ خانواده در منطقه فسیلی مراغه کشف شده است که از غنای گوشتخواران و گیاه‌خواران آن روزهای سهند حکایت دارد و میمونها یکی از همین گیاه‌خواران دارای اهمیت مطالعاتی ویژه هستند.
دکتر «غلامرضا زارع» افزود: دکتر «ریموند برنور» برای نخسین‌بار در سال ۱۳۵۳ فک زیرین میمون‌های دنیای قدیم را از دره «گرگ» منطقه فسیلی مراغه استخراج کرد که اکنون این فسیل در آمریکا نگهداری می‌شود.
وی به مطالعات سازمان محیط زیست طی دهه ۸۰ شمسی با همکاری دانشگاه «هلسینکی» فنلاند اشاره، و بیان کرد: در این مطالعات هم دکتر زین‌العابدین پورابریشمی فسیل میمون «Mesopithecus pentelicus» را از منطقه «مردق» مراغه استخراج کرد.
وی با بیان اینکه ۲ فسیل استخراج شده در دهه ۸۰ شمسی به دلیل حساسیت فسیل‌های میمونها در موزه تاریخ طبیعی تهران نگهداری می‌شود، بیان کرد: استخراج فسیل این میمون‌های گیاهخوار از سازند مراغه به ویژه در مناطق بالادستی نشان می‌دهد که در دامنه‌های سهند بیشه‌زاری به هم فشرده وجود داشت.
دکتر «زارع» با تاکید بر اینکه میمونها بیشتر در لایه‌های بالای سازند مراغه سکونت داشتند، بیان کرد: این میمونها در برهه میوسن فوقانی فقط در خاورمیانه و در ایران زندگی می‌کردند و مرکز آنها مراغه بود.
ایرانوتریوم معروفترین سنگواره از کرگدن‌ها
تاکنون هفت گونه از سنگوارههای کرگدن‌ها در منطقه فسیلی مراغه شناسایی شده و ایرانوتریوم جزو معروفترین آنهاست و یکی از نمونه‌های آن در موزه تاریخ طبیعی پاریس نگهداری می‌شود.
دکتر «مجید میرزایی»، دانش‌آموخته دوره دکتری دیرینه‌شناسی از دانشگاه «هلسینکی» فنلاند و عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان در مورد «ایرانوتریوم» اینگونه بیان می‌کند: این فسیل مربوط به بزرگترین کرگدن از میان چهار گونه دیگری است که حدود هشت میلیون سال قبل در ایران زندگی می‌کردند.
به گفته وی سال‌ها پس از کشف این موجود در ایران، نمونه‌های دیگری از آن در رسوبات اندکی قدیمی‌تر در منطقه «لینیشا»ی چین کشف شد که نشان می‌دهد جانور ایرانی ما در اقصای چین منشا گرفته و سپس به سرزمین ما کوچ کرده بود.
وی ادامه می‌دهد: آثار یافت شده از «ایرانوتریوم» در چین نشان می‌دهد که موجودات نر این حیوانات بسیار بزرگ‌تر از ماده‌ها بوده‌اند و می‌توان ارتفاع ۲ متری و طول چهار متری را برای «ایرانوتریوم» نر متصور شد.
دکتر میرزایی اضافه می‌کند: کرگدن‌های شاخ‌دار ایران شامل ۲ یا سه جنس و گونه بودند که بزرگترین آنها «ایرانوتریوم» به شمار می‌رود و جمجمه بزرگ این موجود که برای نخستین‌بار در مراغه کشف شد، اکنون زینت‌بخش موزه تاریخ طبیعی پاریس است.
وی کشف فسیل کرگدن‌های ۲ شاخ دیگر از منطقه فسیلی مراغه را نیز یادآوری کرده و بیان می‌کند: این جمجمه‌ها از معدود نمونه‌های کامل یافت‌شده از این موجودات است که در ردیف آثار قدیمی کشف‌شده از منطقه فسیلی مراغه قرار دارد.
تنوع بالای سنگوارههای گاوسانان در منطقه فسیلی مراغه
منطقه فسیلی مراغه به اذعان کارشناسان از نظر فراوانی گاوسانان بی‌نظیر و شامل سنگوارههای گاوها، غزال‌ها، آنتیلوب‌ها، قوچ ولیش، گوزن‌ها و غیره است.
فسیل گوزن به عنوان یک از سنگوارههای ارزشمند گاوسانان این منطقه برای نخستین‌بار از سایت «آهق» استخراج شد که شامل قطعات زیادی از شاخ، جمجمه و فک زیرین گوزن بود و با استخراج آنها، فصل جدیدی در مطالعات این منطقه آغاز شد.
دکتر «زارع» با بیان اینکه سنگواره اندام‌های حرکتی گاوسانان به صورت سالم از سایت «آهق» مراغه بیرون کشیده شد، بیان کرد: گاوسانان در سازند مراغه از فراوان و تنوع بالایی برخودار هستند.
وجود ۱۵ گونه از گوشتخواران در منطقه فسیلی مراغه
دیرینه‌شناس و پژوهشگر منطقه فسیلی مراغه با بیان اینکه گوشتخوارانی چون خانواده‌های گربه‌سانان، خرس‌ها، راسوها و کفتارها از متنوع‌ترین اجزای جانوری منطقه فسیلی مراغه هستند، گفت: سال گذشته فسیل ۲ گونه دیگر از گربه‌سانان مورد تایید قرار گرفت و تنوع گونه‌های این پستانداران به ۱۵ مورد رسید.
دکتر «زارع» با اشاره یه اینکه این گونه‌های جدید استخراج‌شده از منطقه «آهق» مراغه مربوط به خانواده «Pristifelis attica, Paramachaerodus orientalis» هستند، افزود: گوشتخواران در انتهای هرم جانوری از نظر تغذیه قرار دارند و وجود سنگواره این پستانداران به علت وسعت منطقه حکمرانی‌شان از اهمیت زیستی بالائی در شناخت جغرافیایی دیرینه، آب و هوای دیرینه و محیط زیست دیرینه منطقه فسیلی مراغه برخوردار است.
به گفته وی معروفترین گوشتخواران منطقه فسیلی مراغه ببر دندان شمشیری و خرس‌ها به شمار می‌روند و ببر دندان شمشیری به علت دو دندان نیش‌بلند و جثه بزرگش برای بیشتر مردم شناخت شده است.
وجود سنگواره پنج گونه از زرافه‌ها در سازند مراغه
تاکنون سنگوارههای پنج گونه از زرافه‌های گردن بلند و گردن کوتاه معرفی شده که به گفته کارشناسان از نظر شناسایی جغرافیایی از اهمیت زیادی برخودار هستند.
سنگواره بزرگترین فیل‌ها را در مراغه بیابید
فیل‌ها به واسطه جثه بزرگ و خرطوم ماهیچه‌ای و درازشان برای همه شناخته‌شده هستند و سازند مراغه، سنگواره های (فسیل) متنوعی از این پستانداران و به ویژه بزرگترین فیل‌های تاریخ آفرینش با عنوان «دینوتریم‌ها» را در خود جای داده است.
به گفته کارشناسان قامت این فیل‌های بزرگ در سن بلوغ به بیش از چهار متر می‌رسید و وزن بالای آنها حین حرکت موجب لغزش زمین می‌شد؛ فیل‌هایی که دیدن سنگواره هایشان می‌تواند برای هر گردشگر و دیرینه‌شناسی جذاب باشد.
«دینوتریم‌ها» به عنوان بزرگترین فیل‌های تاریخ آفرینش به فور از سازند مراغه حفاری شده و تعداد قابل توجهی از اندام‌های حرکتی و جمجمه آنها در موزه فسیل‌های مهره‌داران به نمایش درآمده است.
همچنین عاج فیل دینوتریم به طول ۲ متر و ۹۷ سانتی‌متر نیز از منطقه فسیلی مراغه به دست آمده است که یکی از رکوردهای جهانی به شمار می‌رود.
دکتر «منصوره نیک‌نهاد» از دیگر پژوهشگران کشورمان به تنوع قابل توجه فسیل‌های فیل‌ها در سازند مراغه اشاره و بیان می‌کند: تاکنون جنس‌های ماستودونت، کلروفودونت، تترالوفودونت، دینوتریم، گومفوتریم و استاگلوفودونتدر در سازند مراغه شناسائی شده است.
وی با تاکید بر اینکه فسیل «دینوتریم» از اهمیت ویژه برخوردار است، افزود: این جنس از فیل‌ها دارای دندان‌های مجاز همانند انسان بودند و دندان‌های شیری آنها با رشد جانور می‌افتاد و دندان‌های دائمی جایگزین می‌شد.
به گفته وی «دینوتریم»ها تنها فیل‌هایی بودند که عاج آنها در فک زیرین قرار داشت و با استفاده از آن درختان را سرنگون، و از ریشه‌های درختان تغذیه می‌کردند.
این پژوهشگر می‌گوید: ماستودونت‌ها از جمله فیل‌های خاص مراغه هستند که همانند فیل‌های امروزی، جثه متوسط با عاج‌های بلند داشتند و ارتفاع آنها گاهی به سه متر می‌رسید.
«دکتر نیک‌نهاد» با بیان اینکه یک نمونه از عاج این فیل‌ها از منطقه «مردق» مراغه به دست آمده است، افزود: ماستودونت‌ها اغلب ۲ دندان داشتند که با رشد جانور، دندانها هم با ایجاد ردیف متصل به هم رشد می‌کرد و فک تحتانی آنها بیشتر تک دندانی بود.
وی اضافه می‌کند: از کوچکترین فیل‌های مراغه می‌توان به «گومفوتریم» با ارتفاع حدود ۱۲۰ سانتی‌متر اشاره کرد که بیشتر در کنار رودخانه‌ها می‌زیسته‌اند.
به گفته وی فیل‌ها به واسطه زندگی اجتماعی و وابستگی به گروه‌های خانوادگی به همراه تغذیه ویژه و عادات غذائی وسیع و همچنین سلسه مراتب گروهی، توانسته‌اند به صورت گسترده و تعداد زیاد در میوسن فوقانی توسعه پیدا کنند.
وی بیان کرد: فسیل فیل‌ها به علت شرایط ویژه زندگی آنان می‌تواند راهنمای خوبی از نظر شناختن جغرافیائی دیرینه میوسن در مناطق فسیل مهره‌دار باشد.
دکتر نیک‌نهاد افزود: فسیل این پستانداران به علت جاذبه خاص برای همگان، می‌تواند در گردشگری مناطق دارای فسیل مهره‌دار نیز نقش موثر ایفا کند و با ساخت ماکت‌های آنها به صورت واقعی و علمی می‌توان در جذب گردشگر گام‌های موثری برداشت.
وجود سنگواره اسب‌های سه انگشتی در سازند مراغه
دیرینه‌شناس و پژوهشگر منطقه فسیلی مراغه گفت: خانواده اسب‌ها در دوره «میوسن» فوقانی با قدمت هفت تا ۱۲ میلیون ساله که تاکنون ۹ گونه از فسیل‌ها یا سنگوارههای آنها از سایت مراغه استخراج شده است، سه انگشتی بودند و به علت مشخصات دندانی خاص «هیپاریون» نامیده می‌شوند.
دکتر «زارع» افزود: هیپاریون‌ها از فسیل‌های مهم سازند مراغه هستند و از تنوع گونه‌ای آنها در سن‌سنجی لایه‌های فسیل‌دار و تعیین افق‌های سه‌گانه سازند مراغه استفاده شده است.
به گفته وی اسب‌ها در لایه‌های زیرین سازند مراغه دارای جثه کوچک و در لایه‌های فوقانی جثه متوسط هستند و مراغه در مقایسه با سایت‌های کشورهای ترکیه و یونان از غنای فسیل‌های هیپاریون برخوردار است.
وی با تاکید بر اینکه فراوانی قابل توجه سنگوارههای (فسیل‌های) اسب‌ها در لایه‌های حفاری شده مورد توجه محققان قرار دارد، اظهار کرد: این فسیل‌ها در تعیین جغرافیای دیرینه از اهمیت زیادی برخوردار بوده و روند تکاملی آنها در مراغه بیش از سه میلیون سال است.
دکتر «منصوره نیک‌نهاد» که اخیرا با همکاری پروفسور «فلورنت ریوالز» از کشور اسپانیا روی دندان‌های هپاریون‌های سازند مراغه تحقیق کرده است نیز گفت: این تحقیق با روش مطالعاتی جدید «میکرو ویرو مزوویر» و بر اساس مشخصات دندان‌های اسب‌ها انجام شد.
وی به برخی از نتایج این تحقیق اشاره و بیان کرد: تغدیه اسب‌های میوسن فوقانی مراغه از نوع علفخوار و به ندرت برگخوار بود و این امر بیانگر مهاجرت اسب‌ها از بیشه‌زارهای به دشت‌های باز است.
دکتر «نیک‌نهاد» با بیان اینکه سنگوارههای اسب‌های سه انگشتی از حوالی روستای «شلیلوند» مراغه استحراج شده، ادامه داد: تقلیل انگشت سوم در اسب‌های لایه‌های بالایی دلیل بر توسعه هیپاریون‌ها در مناطق دشتی بوده و این امر در قدرت حرکتی اسب‌ها و سرعت جابجایی آنها موثر است.
این دیرینه‌شناس اضافه کرد: امواج اصلی مهاجرت پستانداران نئوژن بین آمریکای شمالی، اوراسیا و آفریقا در رابطه با تغییرات مهم آب و هوایی و تکتونیکی بوده است.
به گفته وی پایین افتادگی شدید آب اقیانوس‌ها در میوسن فوقانی باعث بازشدگی مجدد پل خشکی «برینگ» و ورود برخی از پستانداران آمریکایی به اوراسیا شد؛ اگرچه در مورد تاریخ این واقعه و تعداد امواج مهاجرت پستانداران از آمریکای شمالی به اوراسیا از طریق پل «برینگ» نظرهای متفاوتی وجود دارد.
دکتر «زارع» نیز توضیحات دکتر نیک‌نهاد را تکمیل، و بیان کرد: در این مسیرهای مهاجرتی، مراغه ناحیه مهمی از نظر تبادل پستانداران آسیا، اروپا و آفریقا در طول نئوژن در نظر گرفته شده و این ناحیه جغرافیایی، محل تلاقی گذرگاه‌های مهاجرتی سه قاره با یکدیگر است.
وی افزود: بر اساس نظرهای مختلف از جمله گارسس (۱۹۹۷) و آلبردی (۱۹۸۹)، مسیر مهاجرت حیوانات به طرف قاره آفریقا از مراغه گذشته است.
