موقعیت ممتاز زبان ترکی در جهان از نگاه یک سیاح انگلیسی

یازاکو؛ دکتر توحید ملک زاده – یک سیاح انگلیسی به نام ادوارد برجیس در تاریخ ۱۵ ژوئن ۱۸۴۱ (دوران محمدشاه قاجار و اوایل حکومت ناصرالدینشاه ) با بیان جزئیاتی از کاربرد زبانهای شرقی، زبان ترکی را از حیث نفوس متکلم و ضریب نفوس در رتبه اول، فارسی را به عنوان زبان مکتوب در رتبه دوم و عربی به لحاظ وسعت کاربرد در مرتبه سوم قرار داده از شهر تبریز چنین می نویسد: « … امیدوارم دانش زبانهای فارسی و ترکی به من کمک کند تا در این کشورها بتوانم خرج خود را دربیاورم!. بسیاری از انگلیسیها فارسی می دانند زیرا زبان مکتوب نواحی وسیعی از هند است و آنها ناگزیر به فراگیری آن هستند. فارسی تنها زبان مکتوب ایران، افغانستان و بخشهایی از تاتارستان و هند است هرچند به زبانهای بسیار دیگری تکلم می شود.
( انگلیسی‌ها) به ندرت ترکی می دانند و من انگلیسی هایی دیده‌ام که بین بیست یا سی سال از عمر خود را در عثمانی گذرانده‌اند اما زبان آنرا یاد نگرفته اند. این زبان ( ترکی) شاید بیش از هر زبان دیگری در کره زمین رایج است. از مرزهای مجارستان گرفته تا استانهای شمالی چین به زبان ترکی در لهجه های مختلف سخن می‌گویند اما همه این لهجه‌ها شبیه هم است و هر کسی که یک لهجه را خوب بداند همه را می فهمد. فکر میکنم عربی به لحاظ وسعت کاربرد در مرتبه سوم قرار دارد.»
منبع: نامه هایی از ایران(۱۸۲۸-۱۸۵۵) چارلز ادوارد برجیس، ترجمه معصومه جمشیدی، حسین اصغرنژاد، تهران نشر و پژوهش فرزان روز، ۱۳۸۴، ص: ۵۸