به گزارش پایگاه خبری یازاکو، جواد پارسا، دانشیار گروه مهندسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز در خصوص فرو نشست زمین در استان تشریح کرد: در دهه اخیر فرونشست زمین در نقاط متعدد کشور به یکی از موضوعات حساس برانگیز در سطح جامعه تبدیل شده و بخشی از مردم به ویژه کشاورزان کم و بیش با آن مواجه شده‌اند ولی واقعیت این هست که این موضوع در کشور سابقه‌ای بیش از ۵۰ سال دارد.
وی با اشاره به اینکه چرا فرونشست اخیرا بیشتر در کانون توجهات مردم و مسئولین قرار گرفته است گفت: به دلیل مقدار و شدت بروز فرونشست در سال‌های اخیر هست که اثرات مخرب آن به وضوح در بخشهایی از کشور و حتی در استان ما نیز دیده شده و خطرات آن ملموس‌تر شده است.
دانشیار گروه مهندسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز در خصوص علل فرونشست زمین عنوان کرد: دلیل شدت گرفتن این پدیده مخرب را راحت‌تر می‌توانیم درک کنیم. توده خاکی که پوسته زمین را تشکیل می‌دهد منابع حیاتی آب را در قالب آبهای زیرزمینی در بر گرفته و از آنجایی که این منابع قابلیت اعتمادترین منبع آبی در هر منطقه محسوب می‌شوند و لذا یکی از شاخص‌های مهم تامین آب می‌باشند.
وی افزود: توده خاکی که در زیر پای ما قرار دارد از سه فاز جامد که همان خاک هست، فاز مایع که حاوی آب هست و فاز گاز که هوا را شامل می‌شود تشکیل شده است. آب موجود در سفره‌های آب زیرزمینی بخشی از تنش وارده به توده خاک را تحمل می‌کند که اصطلاحا به آن فشار آب حفره‌ای گفته می‌شود و وقتی به هر دلیلی محتوای آبی توده خاک کمتر شود تمام تنش‌های وارده به توده خاک بالاجبار توسط قسمت جامد باید تحمل شود که منجر به بروز پدیده نشست در توده خاک می‌شود.
وی ادامه داد: اتفاقی که در طی چند دهه اخیر نه تنها در کشور ما بلکه در تمام دنیا، البته با شدت و حدت متفاوت روی داده استفاده از آبهای زیرزمینی بیش از آن مقداری بوده که در گذشته انجام می‌شده است و این امر به دلیل افزایش جمعیت کره زمین بوده است.
پارسا اذعان داشت: بعضی کشورها به دلیل شرایط اقلیمی و یا به خاطر مدیریت اصولی منابع آب با این مشکل مواجه نشده‌اند ولی برخی کشورها مثل کشور ما مدیریتی اصولی و بلندمدت در مورد استفاده از منابع آب نداشته‌اند و همین موضوع باعث اضافه برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی و نهایتا منجر به بروز فرونشست شده است.
این استاد دانشگاه با اشاره به اولین فرونشست زمین تشرح کرد: همانطوری که عرض کردم فرونشست در جای جای کره زمین روی داده است؛ مثلا اولین فرونشست جهانی در سال ۱۹۹۷ در کالیفرنیا گزارش شده است که دلیل آن توسعه کشاورزی در منطقه و استخراج بیش از حد مجاز آبهای زیرزمینی بوده است؛ ولی معمولا در کشورهای توسعه یافته، به محض اطلاع از این پدیده، مدیران ذیربط به فکر چاره‌اندیشی می‌افتند و فرونشست را کنترل می‌کنند در حالی که در کشور ما با اینکه از سال آبی ۷۰-۶۹ که میزان برداشت از آبهای زیرزمینی بیشتر از تغذیه آنها شد و از دهه ۷۰ فرونشست آغاز شد و نهایتا در اوایل دهه ۸۰ فرونشست توسط سازمان نقشه‌برداری کشور گزارش شد تقریبا هیچ حساسیتی در عمل توسط متولیان امر شاهد نبوده‌ایم؛ چرا که اگر حساسیتی وجود داشت اقدامات سخت‌گیرانه‌ای در برداشت از منابع آب زیرزمینی در سطح کشور را باید صورت می‌گرفت.
وی ادامه داد: در واقع افزایش جمعیت به معنی افزایش مصرف آب در هر جامعه‌ای هست و وقتی که جمعیت کشور ما از اوایل دهه ۶۰ شروع به رشد قابل توجهی کرد فشار به منابع آب در کشور ما که یک کشور نیمه خشک محسوب می‌شود امری کاملا عادی و مشهود بود ولی چرا به این امر توجه کافی و وافی نشده است جای تعجب دارد و همین عدم توجه باعث شده است که امروز در اثر فشار بیش از حد به منابع آب زیرزمینی، فرونشست به حدی برسد که بیش از ۵ برابر حد متوسط جهانی شود.
وی تاکید کرد: طبق استانداردهای جهانی، فرونشست بیش از ۴ میلیمتر در سال یعنی بحران، در حالی که طبق گزارشها، دشتهایی در کشور داریم که فرونشست سالانه آنها بیش از ۴۰ سانتیمتر در سال هست و این یعنی با عدم مدیریت صحیح و اصولی پدیده‌ای فرابحرانی را به وجود آورده‌ایم.
وی بیان کرد: طبق گزارشی که توسط محققین دانشگاه کلرادو و دانشگاه تکنولوژی هامبورگ ارائه شده است ایران جزو ۵ کشور نخست با بیشترین فرونشست در جهان هست. این آمار و گزارشها، حاد بودن وضعیت فرونشست در کشور را گوشزد می‌کنند و بی‌توجهی بیشتر به این امر، لطمات جبران‌ناپذیری از جهات مختلف را در پی خواهد داشت.
وی با اشاره به گزارش آب منطقه ای آذربایجان شرقی گفت: طبق گزارش اخیری که توسط شرکت آب منطقه‌ای استان اعلام شده است فرونشست در شهرستان‌های استان بین ۳/۵سانتیمتر در سال تا ۱۸/۹ سانتیمتر در سال هست و این یعنی ما هر سال بیشتر از سال قبل با خطرات فرونشست مواجه خواهیم شد مگر اینکه اقدامات پیشگیرانه فوری را در دستور کار قرار دهیم.
وی ادامه داد: هر چند وضعیت منابع آب استان ما به مراتب بهتر از وضعیت بیشتر استانهای دیگر کشور هست و طبق شاخص امنیت آب، استان آذربایجان‌شرقی جزو ۵ استان با امنیت آب بالاست و با این حساب انتظار داریم که از نظر فرونشست نیز آذربایجان‌شرقی جزو استان‌هایی با کمترین فرونشست نسبی در بین استانهای کشور باشد؛ ولی متاسفانه چنین نیست و بررسی‌ها نشان می‌دهند آذربایجان‌شرقی از نظر میزان فرونشست در رتبه هشتم کشوری قرار دارد و دلیل آن اتکا بیشتر به منابع آب زیرزمینی در آذربایجان‌شرقی و همچنین استفاده بیش از حد از منابع آب سطحی است. فرصت را غنیمت شمرده و به مشکل دریاچه ارومیه هم اشاره کوتاهی بکنم که اتفاقا مشکل دریاچه ارومیه هم همین استفاده بیش از حد از منابع آب سطحی و زیرزمینی در سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه هست و بخش قابل توجهی از آبی را که تا ۳-۲ دهه پیش وارد دریاچه ارومیه می‌شد را برای توسعه کشاورزی مورد استفاده قرار داده‌ایم و اینکه گاها دلایل دیگری مثل میانگذر دریاچه را جزو عوامل تاثیرگذار معرفی می‌کنند مطابقتی با واقعیت ندارد و این موضوع را بنده به همراه یکی از همکاران دانشگاه تبریز مطالعه کرده و نتیجه آن را نیز گزارش کرده بودیم. حتی اینکه به طور مستقل سدها را به عنوان عامل اصلی مشکل دریاچه ارومیه نام می‌برند از جهتی درست هست ولی اگر دقت کنیم که آب پشت سدها عمدتا به مصرف کشاورزی می‌رسند عامل اصلی مشخص می‌شود و ما چه بخواهیم دریاچه ارومیه را نجات دهیم و چه بخواهیم فرونشست را در استان کنترل کنیم تنها راه حل، مدیریت مصرف آب و حفظ و صیانت از منابع آب سطحی و زیرزمینی است.
پارسا با اشاره به موضوع فرونشست در استان گفت: باید توجه کنیم که این مقدار فرونشستی که توسط نهاد متولی منابع آب در استان گزارش شده است بسیار نگران کننده است. حال طبیعتا لازم هست همه ما با تبعات این پدیده بیشتر آشنا شویم و تلاش خود را معطوف به کاهش فرونشست و تبعات آن کنیم. ناگفته نماند که فرونشست علاوه بر این که پدیده‌ای خزنده هست و با سرعت کمی که دارد معمولا در مراحل ابتدایی که آسیبهای محسوسی وارد نشده است به صورت عینی قابل تشخیص نیست، در عین حال تبعات حتی کم آن هم قابل جبران نیست.
وی متذکر شد: فرونشست به منزله تخریب دائمی منابع آب زیرزمینی هست؛ چرا که با نشست لایه‌های خاک و از بین رفتن خلل و فرج خاک، این مخازن زیرزمینی برای همیشه از بین می‌روند و هر چقدر هم که بعدا آب در سطح زمین جاری شود نفوذ عمقی آب در لایه‌های خاک برای تشکیل سفره‌های آب زیرزمینی نتیجه‌ای در بر نخواهد داشت.
وی تاکید کرد: باید همه بدانیم که فرونشست یک پدیده برگشت ناپذیر هست و با بروز فرونشست ما لطمه‌ای جبران ناپذیر به طبیعتی وارد می‌کنیم که به امانت به ما سپرده شده است و آیندگان از ما به عنوان امانتداران خوبی یاد نخواهند کرد.
وی با اشاره آسیبهای جدی فرونشست زمین به طبیعت و همچنین گفت: اولین تبعات فرونشست، کاهش ذخیره آبخوان‌ها و به هم خوردن بیلان منابع آب است. در مراکز جمعیتی مثل شهرها، زیرساختهای شهری و حتی ساختمانهای مسکونی و غیرمسکونی و آثار تاریخی و فرهنگی باارزش ممکن است دچار آسیبهای جدی شوند. روانابها زیاد شده و بروز سیل را شاهد خواهیم بود که خطرات متعددی را به دنبال خواهد داشت. اراضی کشاورزی به شدت آسیب خواهند دید و بالطبع، امنیت غذایی با تهدید قابل توجهی مواجه خواهد شد. این تبعات کافی است که همه ما چه مردم و چه مسئولین و مدیران، به فکر چاره‌اندیشی افتاده و هر چه در توان داریم را معطوف به کنترل این پدیده خطرناکی کنیم که در واقع خودمان مسبب آن بوده‌ایم.
وی خاطر نشان شد: با روندی که در طی یکی دو دهه اخیر شاهد آن بوده‌ایم به نظر می‌رسد فرصت بسیار محدودی برای نجات منابع آب زیرزمینی داریم و در طی ۵ الی ۱۰ سال آینده باید تمام تلاش خود را معطوف به کنترل و توقف این پدیده بکنیم تا حداقل بیشتر از این، به منابع آب زیرزمینی آسیب وارد نشود.
وی با اشاره به راهکارهایی که می‌توانیم با توسل به آنها ابتدا از شدت فرونشست بکاهیم و در مرحله بعد آن را متوقف کنیم گفت: در هر منطقه از کشور باید به طور مجزا اولویت بندی شوند ولی به طور کلی و در استان ما به نظر می‌رسد برای کنترل و توقف فرونشست اولین اقدامات با پر کردن چاه‌های غیرمجاز و مدیریت و صرفه‌جویی در مصرف آب در بخش کشاورزی و همچنین باغات خرد و ویلاهایی که در حاشیه شهرها احداث شده‌اند شروع شده و در ادامه تلاش شود پروانه بهره‌برداری چاه‌های مجاز نیز بازنگری شوند. در کنار این اقدامات لازم است اصلاح الگوی کشت، اصلاح و ارتقای روشهای آبیاری، افزایش راندمان انتقال و توزیع آب، اجرای طرح‌های آبخیزداری و ممانعت از گسترش و توسعه پهنه‌های کشاورزی مدنظر مدیران بخش آب و کشاورزی استان قرار گیرند.
استاد دانشگاه عنوان کرد: نکته مهم و امیدوارکننده‌ای که می‌خواهم به آن اشاره کنم این هست که اخیرا لایحه فرونشست زمین از طرف کمیته عمران شورای شهر تهران با حمایت وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها ارائه شده است که امیدواریم با تصویب این لایحه در مجلس شورای اسلامی و تبدیل آن به قانون، نهادهای حاکمیتی بتوانند با ابزارهای مدیریتی و حاکمیتی که در اختیار دارند و همچنین با آگاه‌سازی و فرهنگ‌سازی عمومی در سطح جامعه، تمام اقشار مردم را در راستای صیانت از منابع آب به ویژه منابع آب زیرزمینی با خود همراه نمایند و گامهای موثری در این خصوص بردارند تا بدین ترتیب امانتی که از گذشتگان به ما رسیده است را به نحو مطلوبی به آیندگان به میراث بگذاریم.
