یازاکو؛ میلاد بالسینی – برخی از فعالان اقتصادی حوزه زعفران در سال ۱۳۹۹ طی مکاتباتی با وزیر وقت جهاد کشاورزی پیشنهاد روز ملی زعفران در تقویم کشور به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارسال نمودند، اما با توجه به تغییر دولت، این طرح مسکوت ماند و سرانجام با پیگیری‌های انجام شده طی این سال‌ها سرانجام روز ۵ آبان در تقویم به نام روز ملی زعفران نام‌گذاری شد.
نام‌گذاری روزی در تقویم کشور به نام زعفران، یعنی محصولی که از سویی با کم‌ترین وزن، گران‌ترین محصول زراعی به حساب آمده و از سوی دیگر به دلیل نیاز آبی بسیار کمتر نسبت به سایر محصولات کشاورزی، گیاه مناسبی برای مناطق کم آب است؛ ضرورت ترویج کشت این محصول در حوضه آبریز دریاچه اورمیه را خاطرنشان می‌سازد.
سال‌هاست حقابه‌ی دریاچه در پشت سدهایی در حوضه‌ی آبریز دریاچه‌ی اورمیه ذخیره می‌شود تا آب کشاورزی پایین دست‌ها را تأمین نماید؛ اما به دلیل عدم مدیریت صحیح و نبود الگوی کشت، عمدتاً محصولاتی در حوضه آبریز دریاچه اورمیه کشت می‌شوند که در عین مصرف حداکثری آب، سود چندانی هم عاید کشاورزان نمی‌کند.
این یادداشت در پی بررسی وضعیت تولید زعفران در ایران و همچنین دلایل ترویج آن در حوضه آبریز دریاچه اورمیه است.
مزایای کشت زعفران
اولین دلیلی که می‌توان برای کشت زعفران برشمرد، سود‌آوری زیاد آن است. چنانچه چندین برابر سرمایه‌ای که برای کاشت زعفران پرداخته می‌شود، با برداشت این گیاه به کشاورز سود می‌رساند. با توجه به اینکه پیاز زعفران به مدت ۷ سال در خاک باقی مانده و رشد می‌کند، کشاورز فقط یک‌بار برای خرید پیاز زعفران پول پرداخت می‌کند؛ ولی از محصول و سود آن تا ۷ سال بهره‌مند می‌شود. گفتنی است زعفران با کم‌ترین وزن، گران‌ترین محصول زراعی محسوب می‌شود.
دومین مزیت کشت زعفران نیاز آبی و شرایط آب و هوایی مساعد برای کشت این گیاه است. در اصل از مهمترین دلایل کشت زعفران نیاز کم این گیاه به آب برای رشد است؛ زیرا زعفران ازجمله کم‌مصرف‌ترین گیاهان در زمینه مصرف آب است. بنا به اصول کاشت زعفران، این گیاه در بازه زمانی یک‌ساله فقط به ۲ تا ۴ بار آبیاری نیاز دارد. علاوه بر مصرف کم آب، زعفران یک گیاه نیمه گرمسیری محسوب می‌شود که می‌تواند در تابستان حداکثر دمای ۴۰+ درجه و در زمستان ۴۰- درجه را تحمل کند؛ پس مقاومت به گرما و سرما از دیگر مزایای کاشت زعفران است. از دلایل کشت زعفران در مناطقی با زمستان‌های نسبتاً سرد و همراه با بارندگی این است که طی فصول پاییز و زمستان نیاز آبی این گیاه را بارندگی‌های فصلی فراهم می‌کنند. ضمناً زعفران در تابستان به خواب می‌رود و به آب نیاز ندارد. از سوی دیگر خاک مزرعه در فصل تابستان نباید رطوبت بالایی داشته باشد و به تابستان‌های خشک نیاز دارد. با توجه به اصول کاشت زعفران، مناطقی برای کاشت این گیاه مناسب هستند که از آب‌وهوای متعادل برخور‌‌دارند.
یکی دیگر از مزایای کشت زعفران، قابل‌استفاده بودن تمام اجزا این گیاه است. چنانچه تمامی قسمت‌های زعفران اعم از پیازهای ریز و برگ‌های آن، کاسبرگ و گلبرگ و همین‌طور پرچم‌های آن به ترتیب در دامداری، صنایع رنگرزی و زنبورداری مورد استفاده قرار می‌گیرند.
آمار کشت زعفران در ایران
تنها مرجع رسمی انتشار آمار محصولات کشاورزی کشور، وزارت جهاد کشاورزی است. این وزارتخانه هرساله در سه جلد آمارنامه‌های خود را منتشر می‌کند که جلد اول شامل محصولات زراعی، جلد دوم شامل آب‌وخاک، ماشین‌ها و ادوات کشاورزی و موضوعاتی از این دست و همچنین جلد سوم شامل محصولات باغبانی است. جالب آنکه آمار سطح زیر کشت، تولید و سایر موضوعات مربوط به زعفران در هیچ‌کدام از آمارنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی موجود نبوده و اطلاعات خاصی در رابطه با آمار کشت و تولید این گیاه در سطح کل کشور و یا به تفکیک استانی از سوی وزارتخانه‌ی مذکور منتشر نشده است. در عوض گویا موسسه‌ای به نام «شورای ملی زعفران» عمده تصمیم‌گیری‌ها و حتی انتشار آمار جسته‌گریخته تولید و کشت زعفران را برعهده گرفته است. این موسسه و یا به عبارتی تشکل، تحت پوشش اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی استان خراسان رضوی بوده و در سال ۱۳۸۷ با رویکرد حاکمیتی دولت ایران ایجاد و وارد بازار این محصول شد. در اصل این شورا توسط وزارت بازرگانی و اتاق بازرگانی ایران برای ساماندهی تولید و صادرات محصول زعفران با ماهیتی راهبردی و نظارتی ایجاد شد.
بر اساس اعلام شورای ملی زعفران در سال ۱۴۰۲ شمسی ۱۲۳ هزار هکتار زیر کشت زعفران رفته و بیش از ۴۵۰ تا ۴۷۰ تن زعفران برداشت شده است. در این بین استان خراسان رضوی با سطح زیر کشت ۹۲ هزار هکتار مزارع تولید زعفران رتبه اول و پس از آن خراسان جنوبی با سطح زیر کشت ۱۷ هزار هکتار در رتبه دوم تولید قرار دارند. به‌عبارت‌دیگر حدود ۷۵ درصد از سطح زیر کشت زعفران در ایران متعلق به استان خراسان رضوی و حدود ۱۴ درصد نیز متعلق به استان خراسان جنوبی است؛ یعنی دو استان خراسان رضوی و استان خراسان جنوبی با ۱۰۹ هزار هکتار، دارای حدود ۸۹ درصد از سطح زیر کشت زعفران در کشور می‌باشند. در این صورت تنها ۱۱ درصد از سطح زیر کشت زعفران در کشور، در ۲۹ استان دیگر قرار دارد.
همان‌طور که در نمودار شماره ۱ مشاهده می‌شود، سهم استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی –که حدود ۹۰ درصد حوضه آبریز دریاچه اورمیه در این دو استان قرار دارد- در سطح زیر کشت زعفران در سال ۱۴۰۲ نزدیک به صفر است. چنانچه به گفته محمدباقر بی‌پروا مدیر وقت باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان شرقی ۴۲۲ هکتار از اراضی استان آذربایجان شرقی در سال ۱۴۰۲ به زیر کشت زعفران رفته و از این مقدار ۲ تن زعفران برداشت شده است. این مقدار از سطح کشت استان آذربایجان شرقی ۳۴ صدم درصد از سطح زیر کشت زعفران کشور را به خود اختصاص داده و همچنین ۴۲ تا ۴۴ صدم درصد از میزان تولید زعفران را در سال ۱۴۰۲ شمسی به خود اختصاص داده است. همچنین به گفته علی دیانتی معاون وقت بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی در سال ۱۴۰۲ شمسی ۴۶ هکتار از مزارع استان آذربایجان غربی زیر کشته زعفران رفته و از این مقدار ۱۶۵ کیلوگرم زعفران تولید شده است. این مقدار از سطح زیر کشت استان آذربایجان غربی در سال ۱۴۰۲ شمسی ۳۷ هزارم درصد سطح کشت و ۳۵ تا ۳۶ هزارم از تولید زعفران کشور را در سال مذکور به خود اختصاص داده است. به‌عبارت‌دیگر استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی با دارا بودن ۹۰ درصد از حوزه آبریز دریاچه اورمیه و نیاز به تغییر الگوی کشت در این حوضه جهت احیای دریاچه اورمیه، حتی کمتر از نیم درصد سطح کشت زیر کشت و تولید زعفران کشور را دارا نمی‌باشند.
ایجاد شورای ملی زعفران تحت پوشش اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی استان خراسان رضوی تنها اقدام حمایتی دولت از کشت و تولید اختصاصی زعفران از سوی دولت در استان خراسان رضوی نبوده و تنها بخش اجرایی آن را تشکیل می‌دهد. علاوه بر آن مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی مجله‌ای به نام «دوفصلنامه ترویجی زعفران و گیاهان دارویی» باهدف انتقال نتایج و دستاوردهای تحقیقات کاربردی در زمینه زعفران و گیاهان دارویی به کشاورزان، کارشناسان اجرایی و مروجان بخش کشاورزی راه‌اندازی نموده است. دست‌اندرکاران این نشریه را فارغ‌التحصیل مقطع کارشناسی ارشد و دکتری در رشته‌های فیزیولوژی گیاهی، اکولوژی گیاهان زراعی، حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه، حشره‌شناسی کشاورزی و… را تشکیل می‌دهد.
در بحث ارزش صادرات زعفران نیز ذکر این نکته کافی است که به گفته حسین زینلی، مجری طرح گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی، «بنا بر آمار سالانه ارزش صادرات زعفران به ۳۰۰ میلیون دلار می‌‌‌رسد، درحالی‌که ارزش واقعی ۹۰۰ میلیون دلار تا یک میلیارد دلار است.»
سخن پایانی اقداماتی از قبیل راه‌اندازی شورای ملی زعفران و یا مجله ترویجی زعفران و گیاهان دارویی توسط ارگان‌های دولتی در استان خراسان رضوی موجب شده است تا کشت و تولید زعفران به انحصار استان خراسان رضوی درآید. در همین راستان صدها میلیون دلار ارزش صادراتی این محصول نصیب ساکنان این استان شده و همچنین موجب جلوگیری از مصرف بی‌رویه آب کشاورزی در قبال کشت محصولات کم‌بهره و پر آب‌بر دیگری می‌شود. تجارب عملی و علمی کشت زعفران در استان خراسان رضوی، دغدغه‌مندان را به فکر وا‌می‌دارد تا کشت این محصول را در حوضه آبریز دریاچه اورمیه نیز ترویج نمایند؛ زیرا حقابه‌ی دریاچه اورمیه بیشتر صرف محصولاتی همچون سیب، چغندرقند، یونجه، انگور و… می‌شود که در عین پر آب‌بر بودن سود آن‌چنانی را برای کشاورز در برندارد. ترویج و جایگزینی محصولات کم‌آب بر و پربهره‌ای همچون زعفران در حوضه آبریز دریاچه اورمیه از یک‌سو موجب استفاده کمتر آب نسبت به سایر محصولات کشاورزی شده و درنتیجه حقابه‌ی دریاچه رو به موت اورمیه هم تأمین شود. از سوی دیگر سود بیشتری در قبال استفاده از منابع استراتژیک آب‌وخاک را نصیب کشاورزان در این دو استان خواهد کرد.
پانویس: سقوط تولید زعفران، دنیای اقتصاد، شماره روزنامه: ۶۰۹۲، تاریخ چاپ: ۱۰/۰۶/۱۴۰۳، شماره خبر: ۴۰۹۹۹۲۷. قابل‌دستیابی در: https://kec.az/ybHXC کشت زعفران در بیش از ۴۲۲ هکتار اراضی آذربایجان شرقی، ایانا، ۰۲/۰۹/۱۴۰۲، قابل‌دستیابی در: https://kec.az/emnJu برداشت زعفران از مزارع آذربایجان غربی آغاز شد/ ۴۶ هکتار زمین زیر کشت طلای سرخ، ایرنا، ۱۱ آبان ۱۴۰۲، قابل‌دستیابی در: https://kec.az/Poszs
