یازاکو، امیر چهره گشا_ نخستین نمایشنامههایی که به زبان فارسی نوشته شد، پنج نمایشنامه از «میرزا آقا تبریزی» است. نمایشنامههای میرزا آقا تبریزی حاوی طنزهایی بود که بیدادگریهای آن زمان را نمایان میساخت و به تقلید از آثار آخوندزاده «تأکید بر مسائل سیاسی و اجتماعی و طنز ازجمله محورهای عمدة آثار» وی بود. عناوین این نمایشنامهها که در حدود سال 1288 ه.ق نوشته شده عبارت است از:
1. اشرف خان، حاکم عربستان 2. زمان خان بروجردی 3. کربلا رفتن شاه قلی میرزا.
در این نمایشنامهها، صحنههای تاریک و وحشتناکی که از استبداد و بیقانونی عهد ناصرالدینشاه تصویر شده و اوضاع ناگوار آن روزگار که با وقایع مضحک فراوان همراه بود، با انشایی آمیخته به طنز بیان شده است.
متأسفانه چهرة نخستین نمایشنامهنویس به زبان فارسی تا سال 1955 م در هالهای از ابهام و تاریکی قرار داشت و نمایشنامههایی که تحت عنوان سه تیاتر در سال 1340 ه.ق در برلین چاپ شد، آنها را منسوب به میرزا ملکم خان ناظمالدوله میدانست. این نمایشنامهها در آرشیو دکتر فردریک روزن، سفیر آلمان در ایران، به دست آمد و با عنوان «مجموعة مشتمل بر سه تیاتر منسوب به مرحوم میرزا ملکم خان ناظمالدوله» در چاپخانة کاویانی برلین و به اهتمام و مباشرت سید جواد تبریزی به چاپ رسید. انتساب نمایشنامههای فوق به میرزا ملکم خان اشتباهی بود که تا سالها ادامه داشت تا اینکه در سال 1955 «آ. ع. ابراهیموف» با انتشار آرشیو اسناد و نامههای میرزا فتحعلی آخوندزاده، پرده از روی این ابهام چندین ساله برداشته و معلوم کرد که این نمایشنامهها متعلق به شخصی بنام «میرزا آقا» است و میرزا ملکم خان در این مورد نقشی نداشته است.
در آرشیو آخوندزاده علاوه بر سه نمایشنامة اشاره شده یک نمایشنامه به نام «قصة عشقبازی آقا هاشم خلخالی و سرگذشت آن ایام» نیز به خط خود میرزا آقا تبریزی موجـود میباشد. نمایشنامة «حاجی مرشد کیمیاگر»، پنجمین نمایشنامة میرزا آقا تبریزی را زندهیاد دکتر محمدزاده صدیق، در رسالهی اخلاقیه که نسخـهی منحصربهفرد آن بـه خط مـؤلف در کتابخـانهی مرکـزی دانشگـاه تهـران به شمارهی 3564 ثبت است، یافته و کتاب پنج نمایشنامه را برای چاپ حاضر نمود. از مهمترین ویژگیهای نمایشنامههای میرزا آقا تبریزی (برخلاف آثار آخوندزاده که بر محور تهذیب اخلاق و کاربرد کمدی از طریق به هجو گرفتن مضامین اخلاقی استوار است) این است که وی بیشتر به کاربرد اجتماعی- سیاسی نمایش اندیشیده و به همین علت کموبیش خود را از حوزة محدودیتهای تماشاخانه رها کرده، قصه و نمایش را درهمآمیخته تا بتواند برشهای علمی و نافذتری از وقایع برای خوانندگان ایرانی که تا آن تاریخ با تماشاخانه بیگانه بودهاند، ترسیم کند. میتوان ادعا کرد که کمتر اثر ادبی از دورة قاجارها یافت میشود که در آنها مستقیماً خود «ذات ملوکانه» و دربارش آنطور که در نمایشنامههای میرزا آقا به هجو گرفته شده، به تمسخر گرفته شده باشد.
بیشک عصری که میرزا آقا تبریزی در آن پرورش یافته و آثار خود را نگاشته، دوران طغیان افکار نامیده میشود. دورانی که در آن اندیشههای مترقی رو در روی ناهنجاریهای اجتماعی و فرهنگی قرار میگیرند. روشنفکران و اهلقلم برای طرح خواستهای خود در جستجوی راهها و شیوههای جدیدی برآمده و هر یک به فراخور دانش و استعداد خود در این زمینه تلاش میورزند. از اصلاحات میرزا تقیخان امیرکبیر گرفته تا انتشار روزنامهها و … همه در زمینهچینی بیداری افکار و طغیان علیه اوضاع نابهنجار و فاسد آن دوران سهیم میشوند و میرزا آقا تبریزی هم که با خواندن تمثیلات تحت تأثیر قرارگرفته و میخواهد در این حرکت اجتماعی- فرهنگی سهمی داشته باشد.
بدین ترتیب با تأثیر از چنین شرایطی است که وی از جریان «بیداری افکار» و طغیان علیه نظام فاسد حاکم، کمدیهای خود را مینویسد و با نگاهی تلخ اوضاع را به انتقاد میگیرد. بدینسان نخستین گام در زمینة نمایشنامهنویسی در ادبیات ایران با تأثیر از شرایط اجتماعی و فرهنگی در حوزة کمدی، توسط میرزا آقا تبریزی در نیمة دوم قرن سیزدهم هجری قمری برداشته میشود و با توجه به ناآشنایی و عدم امکان دستیابی به نمایش فرنگستان و جو نامساعد، گامی ارزشمند شمرده میشود.