به گزارش پایگاه خبری یازاکو، در سالهای اخیر برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی از طریق حفر چاه‌ها و احداث ایستگاه‌های پمپاژ و ممانعت از ورود و پخش جریان‌های سطحی آب به دشت‌ها که به‌عنوان منابع آب تغذیه کننده عمل کردند منجر به افت سطح آب‌های زیرزمینی شده است.
یکی از پیامدهای منفی بحران کم‌آبی و به‌طور مشخص افت سطح آب‌های زیرزمینی، خشک شدن مراتع و چمنزارهایی است که به‌صورت طبیعی رشد می کردند.
آب مورد نیاز این چمنزارها از منابع آب زیرزمینی و به‌صورت کاملا طبیعی تأمین می‌شد و بالا بودن سطح آب زیرزمینی در این مناطق عامل مهم در ذخیره آب زیرسطحی و تأمین آب مورد نیاز مراتع و چمنزارها محسوب می شود.
چمنزار سلطانیه یکی از مهم‌ترین عرصه‌های طبیعی در شرق استان زنجان و در شمال شهرستان سلطانیه است. متأسفانه این چمنزار طبیعی طی دهه های اخیر به‌دلایل و عوامل مختلف تخریب شده است.
تخریب این عرصه طبیعی به‌دلایل مختلف از جمله کاهش مقدار بارندگی، تغییر شکل بارندگی و توزیع زمانی آن و از طرف دیگر به‌دلیل مداخله انسان در منطقه است.
افزایش تعداد چاه‌های کشاورزی در منطقه، برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی بدون در نظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی، تغییر کاربری زمین و گسترش کشاورزی از دیم به آبی باعث تخلیه آبخوان بزرگ زیر این دشت شده و به‌مرور زمان، سطح آب زیرزمینی ده‌ها متر افت کرده است.
برای گیاهانی همچون چمن و لگوم که نیاز آبی بالایی دارد، تأمین نیاز آبی از طریق نزولات آسمانی کافی نبوده و به‌مرور موجب خشکی چمنزار شده است.
خشک شدن این چمنزار طبیعی نیز باعث ظهور گرد و غبار در استان شده که با توجه به سطح بزرگ آن می‌تواند مخاطرات زیست‌محیطی زیادی به‌ویژه برای ساکنان استان و حتی استان‌های همجوار داشته‌باشد.
اخیرا طرح مطالعاتی توسط تیمی از اساتید دانشگاه زنجان به‌منظور امکان سنجی احیای چمنزار سلطانیه با هدف اصلی مطالعات منابع آب و خاک انجام گرفت.
خبرنگار ایرنا در این خصوص حسن اجاقلو، عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه زنجان گفت و گو کرده است.
چمنزار سلطانیه در سال های نه چندان دور
ویژگی ها و مختصات چمنزار سلطانیه چیست؟
چمنزار طبیعی سلطانیه در قسمت شمالی شهرستان سلطانیه و همچنین گنبد تاریخی سلطانیه واقع شده است.
مساحت پیشین این منطقه حدود ۳۵ کیلومتر مربع است و هم اکنون حدود ۱۳ کیلومتر مربع از این عرصه طبیعی باقی مانده که به‌شدت در شرایط تخریب و بیابانی شدن قرار دارد.
چمنزار سلطانیه از شمال به ارتفاعات طارم از رشته کوه‌های البرز و از جنوب به کوه‌های سلطانیه منتهی می‌شود.
ارتفاع منطقه حدود هزار و ۸۰۰ متر بالاتر از سطح تراز آب‌های آزاد بوده و به همین دلیل دارای آب و هوای استپی سرد است.
شیب سطح چمنزار ناچیز است به‌طوری که از جنوب به شمال شیب آن کمتر از ۰.۲۵ درصد و از شرق به غرب شیب آن کمتر از ۰.۲۰ درصد است.
چنین دشت وسیعی، مانع گیاهی مرتفع برای مهار سرعت بادهای غالب منطقه را ندارد و بروز خشکی و از بین رفتن پوشش چمن، تهدید بزرگی برای تشدید سرعت باد و وقوع گرد و غبار خواهد بود.
بادهای سرد غالبا از جنوب غرب و بادهای گرم از جنوب شرق، چمنزار را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
چمنزار سلطانیه در کنار گنبد سلطانیه از جنبه‌های مختلف گردشگری، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مورد توجه قرار داشته است و وارد شدن آسیب و خسارت به این مجموعه فرهنگی پیامدهای منفی مختلفی را خواهد داشت.
با توجه به اینکه در سند اجرایی آمایش استان زنجان محورهای محیط زیست و گردشگری جزو اولویت‌های اصلی در منطقه معرفی شده است بنابراین به‌منظور حل مشکل کم‌آبی در چمن سلطانیه و تا حد امکان احیای آن، توجه و اهتمام بیشتری مورد نیاز خواهد بود.
احیای این چمنزار امکانپذیر است؟
چمنزار سطانیه چند سالی است به‌دلیل کاهش جریان‌های آب سطحی ورودی از مناطق بالادست و همچنین افت سطح آب زیرزمینی در منطقه با تنش شدید کم‌آبی مواجه بوده است به‌طوری که شاهد خشک شدن چمن در سالهای اخیر هستیم.
در وضعیت کنونی انجام مطالعاتی که بتوان در نتیجه آن برآورد کمی و در عین حال دقیق از میزان منابع آبی بالادست چمن سلطانیه داشت، ضروری به نظر می‌رسد.
همچنین امکان سنجی هدایت جریان‌های آب سطحی به محدوده چمن سلطانیه موضوع مهم دیگری است که در قالب مطالعات تأمین آب باید مورد مطالعه و بررسی کارشناسی قرار گیرد.
احیای چمنزار قطعا کاری زمان‌بر و مستلزم اجرای عملیات مدیریت جامع آبخیز در حوزه دشت سلطانیه است. برای این منظور اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری در سطح پهنه سلطانیه ضروری است.
با این وجود ضروری است نسبت به مطالعه و اجرای راهکارهای کوتاه‌مدت و میان مدت به‌منظور کنترل شرایط بحرانی به وجود آمده و بهبود نسبی شرایط چمنزار اقدام شود.
خشک شدن چمنزار سلطانیه چه پیامدهای زیست محیطی دارد؟
چمنزار سلطانیه به‌عنوان یکی از عرصه‌های طبیعی مهم در منطقه شمالغرب ایران تحت‌تأثیر عوامل مختلف انسانی و طبیعی با مشکل جدی کم‌آبی و از بین رفتن پوشش گیاهی مواجه شده است.
از بین رفتن پوشش گیاهی منجر به وقوع ریزگرد در این عرصه طبیعی شده که اثرات منفی آن شهر سلطانیه، روستاهای همجوار چمنزار سلطانیه و حتی شهرهای اطراف را نیز دربر گرفته است.
بدون شک نقش عوامل انسانی از جمله برداشت بی رویه از منابع آبی و توسعه سطح زیر کشت اراضی کشاورزی در به وجود آمدن وضعیت بحرانی برای چمنزار بیشتر از عوامل طبیعی نظیر خشک‌سالی و تغییر اقلیم در سالهای اخیر بوده است.
در واقع عوامل انسانی، عوارض ناشی از کاهش بارش در سالهای اخیر را تشدید کرده و چمن سلطانیه با بحران کم‌آبی قابل ملاحظه مواجه شده است.
بدیهی است این اتفاق در سالهای گذشته و به‌مرور زمان و به‌خصوص در دو دهه اخیر رخ داده است بنابراین ضروری بود مطالعاتی به‌منظور شناسایی وضع موجود و ارائه راهکارهای لازم جهت کنترل شرایط بحرانی و در ادامه احیای چمنزار سلطانیه انجام پذیرد.
بازدیدهای گسترده‌ای توسط تیم تحقیقاتی در ماه‌های مختلف سال به عمل آمد، جلسات متعدد کارشناسی و مدیریتی در سطح شهرستان و استان زنجان برگزار و تبادل‌نظر شد.
همچنین نظرات بهره برداران و ساکنان محلی نیز در خصوص چمنزار سلطانیه مورد توجه قرار گرفت، در نهایت راهکارهای مختلفی بررسی و معیارهایی همچون قابلیت اجرا، عوامل اقتصادی، اجتماعی، حقوقی و همچنین زمان مورد نیاز جهت اجرا در انتخاب و معرفی راهکارها در نظر گرفته شد.
به طور مشخص چه راهکارهایی برای احیای چمنزار سلطانیه در دسترس است؟
نخستین گام برای احیای چمنزار سلطانیه، انجام مطالعات تأمین آب از منابع آبی در دسترس، نحوه انتقال و توزیع آن در محدوده چمنزار است.
از سوی دیگر با توجه به مشاهدات به عمل آمده، به نظر می‌رسد یک لایه آهکی نسبتا سخت و با نفوذپذیری خیلی کم در عمق کمتر از یک متر به‌عنوان لایه محدوده کننده نفوذ آب عمل می‌نماید و به نوبه خود در نگهداری آب و احیای چمنزار نقش مهمی می‌تواند داشته باشد از این رو ضروری است خصوصیات فیزیکی و همچنین پهنه بندی لایه مذکور در ناحیه چمنزار مورد مطالعه قرار گیرد.
حفر بی رویه چاه‌ها و برداشت بیش از حد منابع آب زیرزمینی یکی از عوامل اصلی خشک شدن چمنزار سلطانیه در سالهای اخیر به‌شمار می‌رود. سالانه حدود ۱۰۲ میلیون مترمکعب آب از طریق مصارف مختلف در محدوده چمنزار سلطانیه تخلیه می‌شود که درصد قابل توجهی از این حجم تخلیه از طریق چاه‌هاست.
کاهش تغذیه زیرسطحی چمن سلطانیه طی سالیان اخیر به‌همراه کاهش بارندگی در کل منطقه و برداشت و استفاده از آب‌های سطحی برای کشاورزی، مشکلات کم‌آبی چمن را تشدید نموده و ضمن خشک شدن و از بین رفتن پوشش گیاهی، آن را به یکی از کانون‌های ریزگرد در منطقه تبدیل کرده است.
نتایج مطالعات شما برای حل این مشکل چه بوده است؟
پس از انجام مطالعات پایه، مهم‌ترین راهکارهای احیای چمنزار سلطانیه مرتبط با منابع آب به این شرح پیشنهاد شد: تأمین آب مورد نیاز چمنزار سلطانیه از منابع آب مشرف به چمنزار نظیر رودخانه بوئین، رودخانه کبودگنبد، رودخانه ویر و چشمه شاهبلاغی از طریق اجرای خطوط انتقال و توزیع آب، هدایت رواناب تمامی مسیل‌ها و آبراهه‌های موجود در حوضه‌های مشرف به چمنزار سطلانیه در مواقع سیلابی به‌صورت طبیعی و از طریق بازگشایی مسیر آبراهه‌ها، اجرای پیوسته طرح قرق چمنزار سلطانیه به‌منظور حفاظت از پوشش گیاهی و تثبیت بستر خاک، کنترل و در ادامه کاهش برداشت آب از منابع آب زیرزمینی و سطحی از طریق انسداد چاه‌های غیرمجاز، تعدیل برداشت آب از چاه‌های مجاز متناسب با وضعیت کم‌آبی موجود در منطقه و احیای حقابه‌های زیست‌محیطی رودخانه‌های واقع در منطقه و حفاظت از آن.
با همین اقدامات مشکل حل می شود؟
البته راهکارهای تکمیلی در جهت احیای چمنزار وجود دارد که در صورت اجرا به موازات راهکارهای اشاره شده مؤثر واقع خواهد شد.
از جمله این راهکارها می‌توان به تکثیر گونه‌های گیاهی مقاوم به کم‌آبی، مقابله با گونه‌های مهاجم گیاهی در سطح چمنزار، اقدامات مرتبط با حفاظت و تثبیت لایه سطحی خاک، اجرای پروژه‌های آبخوان‌داری و آبخیزداری نظیر احداث بادشکن و تغذیه مصنوعی سفره آب زیرزمینی و اجرای طرح‌های ترویجی و آموزشی به‌منظور جلب مشارکت مردمی در حفاظت و احیای چمنزار سلطانیه اشاره کرد.
چه مدت طول می کشد اجرای این راهکارها تاثیرات خود را در احیای چمنزار سلطانیه نشان دهد؟
راهکارهای ارائه شده از نظر زمان مورد نیاز جهت اجرا در سه نوع کوتاه‌مدت، میان مدت و بلند مدت می‌تواند طبقه بندی شود.
راهکارهایی نظیر تأمین و انتقال آب از منابع آب بالادست، هدایت سیلاب‌ها و قرق نمودن چمنزار به‌عنوان راهکارهای کوتاه‌مدت حیاتی در جهت کنترل وضعیت بحرانی و به‌مرور احیای چمنزار محسوب می‌شود.
سایر راهکارها نیز می‌تواند در افق میان مدت و بلند مدت اجرا شود که اثرات مثبت آن در سالهای آتی نمایان خواهد شد.
