به گزارش یازاکو، ارومیه، شهری باستانی در شمال‌غرب ایران، همواره به عنوان یکی از کهن‌ترین و فرهنگی‌ترین مراکز ایران در آذربایجان شناخته شده است. این شهر، که در دامنه کوه‌های سیر و در ساحل دریاچه‌ای افسانه‌ای آرمیده، در طول تاریخ نقشی کلیدی در شکل‌گیری تمدن‌ها، گسترش زبان ترکی، توسعه فرهنگی و همبستگی ملی داشته و در کنار شهرهای تبریز، اردبیل و زنجان و… سپهر سیاسی و جغرافیایی آذربایجان ایران را در کنار سایر اقوام این سرزمین کهن و همیشه متحد را شکل داده است. زبان ترکی در آذربایجان، کردی و لری در غرب، بلوچی در جنوب شرق، گیلکی در شمال، عربی در جنوب ، فارسی در مرکز و شمال شرق و … مجموعه ای غنی از فرهنگ و ادبیات در ایران پدید آورده است که در سطح جهان کم نظیر است و در این میان، ارومیه به عنوان مرکز فرهنگی آذربایجان ایران، نقش مهمی در پاسداشت زبان ترکی به عنوان یکی از ذخایر گنجینه فرهنگی ایران داشته است که در این نوشتار، مختصر و مستند بدان می پردازیم.
اسناد تاریخی متعددی از حضور اقوام ترک در مناطق غربی و شمال‌غربی ایران، از جمله ارومیه، در دوران پیش از اسلام خبر می‌دهند:
فهرست
حضور هون‌ها و اقوام ترک‌تبار اوراسیا
بر اساس پژوهش‌های تاریخی دکتر زهرا کارگر در کتاب «ترکان در ایران پیش از اسلام»، موج نخست ورود اقوام ترک‌تبار به فلات ایران از پیش از میلاد آغاز شد. هون‌ها و ساواران که به لحاظ نژادی از شاخه‌های اولیه ترکان بودند، در نواحی شمال‌غربی ایران و قفقاز استقرار پیدا کردند. آثار و سنگ‌نگاره‌های مکشوفه در حاشیه دریاچه ارومیه و در تپه‌های باستانی چون تپه حسنلو، نشانگر حضور و تمدن‌های اقوامی است که سبک معماری، دفن مردگان و طرح‌های هنری‌شان، با فرهنگ باستانی اوراسیای ترک‌تباران شباهت چشمگیری دارد.
بسیاری از پژوهشگران از جمله پروفسور بارتولد و بنیامین باراخ به حضور هون‌ها و قبایل ترک در این مناطق اشاره کرده‌اند.
نوشته‌های مورخان اسلامی اولیه
مورخان اسلامی چون طبری، بلاذری و ابن فقیه در توصیف مناطق شمال غرب ایران، از مردمانی سخن می‌گویند که به زبانی جز فارسی و عربی تکلم می‌کردند. برخی از این توصیفات، با زبان‌های آلتایی و ترکی قدیم قابل انطباق است. در نوشته‌های طبری اشاره شده است که «در حدود موصل تا ارمیه، قومی سوارکار و جنگاور سکونت دارد که نه از عجم است و نه از عرب.»
شواهد و قرائن و قدمت سکونت ترک ها در منطقه و استمرار آن تا کنون نشان می دهد که قوم مورد اشاره، قطعاً ترک ها بوده اند.
ترکان در ارومیه پس از اسلام: از سلجوقیان تا قاجار
با ورود سلجوقیان در قرن پنجم هجری، ساختار فرهنگی شهر ارومیه حول محور زبان ترکی، بیش از پیش تقویت شد. سلجوقیان، که از ترکان اوغوز بودند، نه تنها نیروی نظامی بلکه نظام اداری و فرهنگی خود را در آذربایجان پیاده کردند. در این دوران، ارومیه به یک مرکز مهم نظامی و فرهنگی تبدیل شد.
در دوران ایلخانیان، شاهزادگان از ارومیه به عنوان پایتخت فصلی استفاده می‌کردند. مکتب هنری ارومیه، از جمله خوشنویسی و نگارگری، در این دوران به شدت رشد کرد. بسیاری از نگارگران دربار هولاکوخان از ارومیه و تبریز بودند.
در دوره صفویه، که خود از ترکان قزلباش بودند، زبان ترکی آذربایجانی به زبان رسمی دیوانی تبدیل شد و شهر ارومیه از لحاظ بازرگانی، کشاورزی و آموزش، شکوفا شد. مدارس دینی و حوزه‌های علمی در ارومیه به زبان ترکی تدریس می‌کردند.
ارومیه؛ مرکز فرهنگی آذربایجان
بی گمان تبریز یکی از پیشرو ترین شهرهای ایران در عرصه فرهنگ به شمار می رود و در کنار آن، به عنوان نقطه ثقل اقتصادی شمال غرب ایران و مرکز اقتصادی و صنعتی آذربایجان ایران شناخته می شود. در عین حال، ارومیه کمتر از تبریز وارد فاز اقتصادی و صنعتی شده و عمدتا به عنوان شهری فرهنگی با مردمانی فرهنگ دوست شناخته می شود و با پشتوانه تاریخی، زبانی و فرهنگی خود، همواره یکی از ستون‌های اصلی فرهنگ آذربایجانی در ایران است و می توان در کنار تبریز که مرکز اقتصادی آذربایجان ایران است و اردبیل که مرکز مذهبی آذربایجان ایران شمرده می شود، ارومیه را به عنوان مرکز فرهنگی آذربایجان ایران شناخت؛ شهری که ادبیان و شاعران تُرک‌زبان متعددی را در خود پرورانده و موسیقی و فولکلور آن زبانزد خاص و عام است.
موسیقی عاشیقی، با ساز قوپوز، یکی از نمودهای اصیل فرهنگ ترکی است که در ارومیه ریشه‌دار است. بسیاری از عاشیق‌ها و نوازندگان سرشناس آذربایجانی، ا اهل این منطقه بودند. مراسم آیینی، ترانه‌های بومی، و داستان‌های حماسی مانند «کوراوغلو» و «اصلی و کرم» به زبان ترکی در خانواده‌های ارومی نسل‌به‌نسل منتقل شده است.
هویت زبانی پایدار
بر اساس آمار غیررسمی پژوهشگران دانشگاه تهران (پروژه زبان‌های بومی ایران، ۱۳۹۷)، بیش از ۹۰٪ مردم ارومیه زبان مادری خود را ترکی آذربایجانی اعلام کرده‌اند. در بازارها، مدارس غیررسمی، رسانه‌های محلی و جمع‌های خانوادگی، زبان ترکی حضوری کاملاً زنده و پایدار دارد.
داده‌های این پژوهش از طریق مصاحبه، پرسش‌نامه و مشاهدات میدانی در مناطق مختلف شهری و روستایی گردآوری شده‌اند و به‌خوبی نشان‌دهنده اصالت و پیوستگی تاریخی زبان ترکی در بافت اجتماعی ارومیه هستند.
این آمار از چند نظر حائز اهمیت است:
ثبات تاریخی زبان ترکی در ارومیه
وجود این درصد بالا نشان می‌دهد که ترکی آذربایجانی نه‌تنها زبان غالب امروزی مردم ارومیه است، بلکه در همه تاریخ این شهر زبان مادری اکثریت ساکنان منطقه بوده‌است.
پیوستگی فرهنگی
زبان ترکی آذربایجانی در ارومیه نه‌فقط ابزار ارتباط، بلکه بخش مهمی از هویت فرهنگی، ادبی، شفاهی و آیینی مردم است. اشعار محلی، ترانه‌ها، ضرب‌المثل‌ها، و حتی شکل‌های خاصی از معماری سنتی، با زبان ترکی عجین شده‌اند. حتی عزاداری های مردم ارومیه برای ائمه اطهار علیهم السلام به ویژه در ایام محرم حسینی، عمدتاً به زبان ترکی است و نوحه های ترکی، در میان شیعیان دوستداران اهل بیت علیهم السلام که اکثریت مردم ارومیه را تشکیل می دهند، بسیار محبوب و رایج است.
مقابله با روایت‌های تحریف‌شده
در مقابل برخی روایت‌های سیاسی که عمدتاً از آن سوی مرزها و به منظور تفرقه افکنی ترویج می شود و سعی در کمرنگ جلوه دادن پیشینه ترکی شهر ارومیه دارند، این آمار مبتنی بر پژوهش میدانی علمی نشان‌دهنده واقعیت‌های فرهنگی و زبانی منطقه است.
مردم ارومیه در عین تسلط به زبان فارسی به عنوان زبان رسمی و ملی و پیوند دهنده همه ایرانی ها به یکدیگر، ترکی را به عنوان یک میراث تاریخی پاس می دارند و شهر با زبان ترکی تنفس می کند و البته اگر میهمانی بدانجا برود، حتما از فارسی حرف زدن مردم مهمان نواز ارومیه با لهجه شیرین و نُقل گونه ترکی، لذت خواهد بود.
نقش پر رنگ مردم ارومیه در پیروزی انقلاب اسلامی و دوران دفاع مقدس
مردم ارومیه در مقاطع حساس تاریخ معاصر ایران، به ویژه انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ و دوران هشت ساله دفاع مقدس، نقشی محوری و چشمگیر ایفا کردند.
در جریان انقلاب اسلامی، روحانیون برجسته‌ای چون سیدعلی اکبر قریشی و غلامرضا حسنی با سخنرانی‌ها، هدایت‌های مردمی و سازماندهی راهپیمایی‌ها در ارومیه، مردم را به مبارزه علیه رژیم پهلوی دعوت کردند. مسجد اعظم ارومیه به یکی از کانون‌های انقلابی در شمال‌غرب کشور تبدیل شده بود.
با آغاز جنگ تحمیلی، ارومیه یکی از شهرهایی بود که بیشترین تعداد رزمنده داوطلب را روانه جبهه‌ها کرد. لشکر ۳۱ عاشورا، که نیروهای بسیاری از ارومیه را در خود جای داده بود، در عملیات‌های سرنوشت‌سازی چون بیت‌المقدس، فتح‌المبین و کربلای ۵ حضوری کلیدی داشت. شهدایی همچون مهدی و حمید باکری، مهدی امینی، حجت فتوره چی و… به عنوان نمادهای ایثار و فداکاری سرداران ترک در تاریخ دفاع مقدس ماندگار شدند.
کوتاهِ سخن
ارومیه، نه تنها به عنوان یک شهر تاریخی، بلکه به‌عنوان یکی از کهن‌ترین مراکز فرهنگی ایران، جایگاه منحصربه‌فردی در هویت آذربایجان ایران دارد. شواهد تاریخی، باستان‌شناسی و فرهنگی، از حضور عمیق و ریشه‌دار ترکان اصیل ایرانی در این منطقه حتی پیش از اسلام خبر می‌دهند. هویت زبانی مردم، ادبیات، موسیقی، فولکلور و مشارکت سیاسی و نظامی آنان در دوران معاصر، همگی بر اصالت ایرانی و ترکی و نقش محوری ارومیه در فرهنگ و تاریخ آذربایجان ایران مهر تأیید می‌زنند. همین است که ارومیه همواره به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از سرزمین بزرگ ایران در تاریخ نقش آفرین بوده و مردم این شهر در کنار هم استانی ها و هموطنان دیگر خود، مرزهای میهن مان ایران را در شمال غرب سرزمین مادری – و صد البته در تمام کشور – با ایثار و رشادت، پاسداری کرده اند. تعرض به هویت فرهنگی، قومی، تاریخی، زبانی و ایرانی جزء به جزء ایران عزیز، شلیک به پیکر میهنی است که در درازنای تاریخ، همه اقوامش، برای یکپارچگی سرزمین و مودت ساکنانش مجاهدت ها کرده اند.
__________________________
منابع و مستندات
دکتر زهرا کارگر، ترکان در ایران پیش از اسلام، انتشارات سوره، ۱۳۹۲
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح‌البلدان، ترجمه ابراهیم آیتی
گزارش طرح پژوهشی زبان‌های بومی ایران، دانشگاه تهران، ۱۳۹۷
محمد تقی بهار، سبک‌شناسی نثر فارسی، جلد دوم
یادنامه شهدای ارومیه، بنیاد شهید و امور ایثارگران آذربایجان غربی
مجموعه مقالات نخستین همایش فرهنگ بومی آذربایجان غربی، دانشگاه ارومیه، ۱۳۸۵
