توحید ملک زاده _ آذربايجان در زمان قاجاريه، يكپارچه تحت فرمانروايي عباس ميرزاي وليعهد اداره مي‌شد. گاسپار دورويل كه در سال ۱۸۱۹ به آذربايجان سفر كرده، فرمانرواي آذربايجان را شخص عباس ميرزا ذكر نموده و از اداره شهرهاي مهم آن زمان آذربايجان نظير ، تبريز ، اورميه ، خوي ، مراغه ، مرند ، ايروان ، نخجوان ،اهر، اردبيل و ميانه تحت حاكميت خان يا بيگلربيگي سخن به ميان مي‌آورد (دورویل، گاسپار، سفر به ایران، voyage en persa ، ترجمه منوچهر اعتماد مقدم، انتشارات شباویز ۱۳۷۱،ص ۸) و درباره زبان مردم آذربايجان مي‌نويسد : « هر يك از اين زبانها مورد استفاده خاص دارد مثلا تعداد بسياري از افراد با اينكه به زبان فارسي كاملا مسلط هستند ترجيح مي‌دهند به تركي كه زبان متداول در قشون است صحبت نمايند. ضمنا آنهايي كه به اين زبان آشنايي دارند مي‌توانند در تمام قاره آسيا به سهولت مسافرت نمايند. زبان عربي فقط در امور و مسائل مذهبي مورد استفاده قرار دارد.»( همان ص ۲۰۹)
ژوبر فرانسوي نيز كه در زمان فرمانروايي عباس ميرزا به آذربايجان آمده، در سفرنامه‌اش ضمن شرح قيافه عباس ميرزا و فتحعليشاه و اوضاع دربار آنها درباره مملكت محروسه قاجاريه مي‌نويسد : « اگر از او « فردي» درباره ميهنش بپرسند او نمي‌گويد كه ايراني هستم. اين نوع نامگذاري عمومي را در ايران نمي‌شناسند ولي او مي‌گويد : من افشارم، من زندم ، من بختياري‌يم و اين بستگي به آن دارد كه از كدام تيره‌اي باشد. »( ژوبر، مسافرت در ارمنستان و ایران، علیقلی اعتماد مقدم، خرداد ۱۳۴۷، تهران ص ۱۹۶)
اطلاعات مندرج در سياحتنامه ژوبر از نفوس ممالك مختلف قاجاريه جالب است: ايروان یک میلیون و دویست هزار نفر، گيلان دویست و پنجاه هزار نفر ، عراق یک و نیم میلیون نفر، خوزستان سیصد هزار نفر آذربايجان یک میلیون و چهارصد هزار نفر، ،مازندران هفتصد و پنجاه هزار نفر، فارسستان هفتصد هزار نفر، خراسان هفتصدهزار نفر و درباره نفوس اقوام مختلف چادرنشين آن زمان مي‌نويسد : تركها چهارصدو بیست هزار نفر، كردها هشتاد و هشت هزار نفر ، عربها یکصد و سی هزار نفر، لرها صدو بیست و چهار هزار نفر.( همان ص۲۰۰)
پس از شکست عباس میرزا در جنگ با روسها، عليرغم حاكميت سياسي روسها در آذربايجان آنسوي ارس ، رفت و آمدهاي عشاير و مردم عادي آذربايجان در مناطق آذربایجان آنسو و اينسوي ارس ادامه داشت و اين امر مشكلاتي براي هر دولت بوجود مي‌آورد. تا اينكه پس از ۱۷ سال از عقد معاهده تركمنچاي و اتمام جنگ در سوم ژوئيه ۱۸۴۴ / ۱۲ تیر ۱۲۲۳ش شمسی مقررات پاسپورت براي آذربايجانيان دو سوي ارس برقرار گرديد و اتباع آذربايجاني دو سوي ارس رسما داراي پاسپورت و دولت جداگانه گرديدند.