توحید ملک زاده _ آذربایجان در زمان قاجاریه، یکپارچه تحت فرمانروایی عباس میرزای ولیعهد اداره می‌شد. گاسپار دورویل که در سال ۱۸۱۹ به آذربایجان سفر کرده، فرمانروای آذربایجان را شخص عباس میرزا ذکر نموده و از اداره شهرهای مهم آن زمان آذربایجان نظیر ، تبریز ، اورمیه ، خوی ، مراغه ، مرند ، ایروان ، نخجوان ،اهر، اردبیل و میانه تحت حاکمیت خان یا بیگلربیگی سخن به میان می‌آورد (دورویل، گاسپار، سفر به ایران، voyage en persa ، ترجمه منوچهر اعتماد مقدم، انتشارات شباویز ۱۳۷۱،ص ۸) و درباره زبان مردم آذربایجان می‌نویسد : « هر یک از این زبانها مورد استفاده خاص دارد مثلا تعداد بسیاری از افراد با اینکه به زبان فارسی کاملا مسلط هستند ترجیح می‌دهند به ترکی که زبان متداول در قشون است صحبت نمایند. ضمنا آنهایی که به این زبان آشنایی دارند می‌توانند در تمام قاره آسیا به سهولت مسافرت نمایند. زبان عربی فقط در امور و مسائل مذهبی مورد استفاده قرار دارد.»( همان ص ۲۰۹)
ژوبر فرانسوی نیز که در زمان فرمانروایی عباس میرزا به آذربایجان آمده، در سفرنامه‌اش ضمن شرح قیافه عباس میرزا و فتحعلیشاه و اوضاع دربار آنها درباره مملکت محروسه قاجاریه می‌نویسد : « اگر از او « فردی» درباره میهنش بپرسند او نمی‌گوید که ایرانی هستم. این نوع نامگذاری عمومی را در ایران نمی‌شناسند ولی او می‌گوید : من افشارم، من زندم ، من بختیاری‌یم و این بستگی به آن دارد که از کدام تیره‌ای باشد. »( ژوبر، مسافرت در ارمنستان و ایران، علیقلی اعتماد مقدم، خرداد ۱۳۴۷، تهران ص ۱۹۶)
اطلاعات مندرج در سیاحتنامه ژوبر از نفوس ممالک مختلف قاجاریه جالب است: ایروان یک میلیون و دویست هزار نفر، گیلان دویست و پنجاه هزار نفر ، عراق یک و نیم میلیون نفر، خوزستان سیصد هزار نفر آذربایجان یک میلیون و چهارصد هزار نفر، ،مازندران هفتصد و پنجاه هزار نفر، فارسستان هفتصد هزار نفر، خراسان هفتصدهزار نفر و درباره نفوس اقوام مختلف چادرنشین آن زمان می‌نویسد : ترکها چهارصدو بیست هزار نفر، کردها هشتاد و هشت هزار نفر ، عربها یکصد و سی هزار نفر، لرها صدو بیست و چهار هزار نفر.( همان ص۲۰۰)
پس از شکست عباس میرزا در جنگ با روسها، علیرغم حاکمیت سیاسی روسها در آذربایجان آنسوی ارس ، رفت و آمدهای عشایر و مردم عادی آذربایجان در مناطق آذربایجان آنسو و اینسوی ارس ادامه داشت و این امر مشکلاتی برای هر دولت بوجود می‌آورد. تا اینکه پس از ۱۷ سال از عقد معاهده ترکمنچای و اتمام جنگ در سوم ژوئیه ۱۸۴۴ / ۱۲ تیر ۱۲۲۳ش شمسی مقررات پاسپورت برای آذربایجانیان دو سوی ارس برقرار گردید و اتباع آذربایجانی دو سوی ارس رسما دارای پاسپورت و دولت جداگانه گردیدند.