یازاکو، توحید ملک زاده _ آذربایجان تا اواسط قرن بیستم دروازه ورود مدنیت نوین به داخل ممالک محروسه ایران قاجاری بود و این نقش را تا زمان تشکیل ایران نو با محوریت یک شاه، یک ملت و یک زبان، با سلطنت رضاشاه، داشت.
آذربایجان در دوره قاجار خصوصا از دوران حکومت عباس میرزا کانون نوگرایی و تجدد بود. همسایگی با دو دولت عثمانی و روس، داشتن قشر مترقی تاجر، وجود عناصر دانا و روشن بین در صنف دیوانیان دربار ولیعهدهای قاجار در تبریز از علل این مهم بودند.
نخستین چاپخانه ایران در سال ۱۸۱۷، نخستین چاپ کتاب و دهها اولین دیگران حاصل این فرایند نو پروری ترکان آذربایجان بود.
دارالفنون نیز پدیده ای بود که برای اولین بار در سال ۱۸۴۶ در استانبول بنیانگذاری شد تا علوم جدیده و فنون مورد نیاز عصر جدید به داوطلبان آموزش داده شود.این مراکز عالی مورد توجه دولت قاجاریه قرار گرفت و در سال ۱۸۵۱ در دوران زمامداری ناصرالدینشاه اولین دارالفنون کشور با اقتباس از متد عثمانی در تهران افتتاح شد.چند سال بعد یعنی در سال ۱۲۷۵ ق/۱۸۵۸ دارالفنون تبریز با اقتباس از تجربیات استانبول و تهران شروع بکار کرد.
پس از دوره ناصری و عزیمت ولیعهد به تهران، متاسفانه دارالفنون تبریز رونقش را از دست داد و در اواخر سال ۱۳۱۴/۱۸۹۷ ق تعطیل شد. با اینحال مدارس آذربایجان جزو سرآمدترین مراکز علمی ایران قاجاری بود. حال سوال اینجاست:
دومین شهر ایران دوره قاجاری از نظر علمی امروزه چندمین شهر ایران است؟