به گزارش یازاکو، فرونشست زمین در کشورمان پدیدهای گسترده و تشدیدشونده است و در سطح کشور نواحی بزرگی دچار فرونشست شدهاند و استان آذربایجان شرقی (دشت تبریز و دشت شبستر و مرند) نیز از نواحی آسیبپذیر است.
به گفته علی بیت اللهی عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، ایران جزو سه کشور با «بیشترین مناطق دارای فرونشست» در جهان است؛ و در کل کشور به دلیل بیلان منفی آبخوانها، با کاهش روزمره منابع آبهای زیرزمینی مواجهیم.
بحران کاهش آبهای زیرزمینی عامل اصلی این وضعیت اعلام شده و در برخی نقاط، نرخ فرو نشست بهشدت بالا گزارش شده است، مناطقی با بیش از ۳۰ سانتیمتر نشست در سال که زیرساختها، ساختمانها و میراث فرهنگی را تهدید میکنند.
به گفته کارشناسان فرو نشست میتواند به ترک خوردن ساختمانها، خرابی جادهها، خطوط ریلی، لولهکشی آب و فاضلاب و سایر زیرساختها منجر شود، حتی برخی از میراث باستانی و تاریخی، بناها و سایتهای ثبتشده جهانی، در معرض خطر جدیاند.
بحران آب و فرونشست ترکیبی از مشکلات محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی ایجاد کرده است، از کمبود آب تا مهاجرت احتمالی مردم.
به گفته خاطره میرزایی، پژوهشگر امور شهری فرونشست زمین، پیامدهای اجتماعی، محیط زیستی و اقتصادی زیادی را در پی دارد، به عنوان مثال، آسیب به زیرساختهایی نظیر راه، هزینههای قابلتوجهی را به کشور تحمیل میکند و بر روی اقتصاد نیز تاثیر میگذارد و طبیعتا بر روی کیفیت زندگی مردم اثر منفی دارد.
همچنین فرونشست زمین با کاهش ظرفیت آبخوانها، موجب ایجاد مشکل در سیستمهای تامین و توزیع آب میشود، نحوه بروز فرونشست بدین ترتیب است که وقتی میزان آب خروجی از آبخوان بیشتر از آب ورودی به آن باشد، زمین شروع به جابجایی میکند.
چقدر وضعیت نگرانکننده است؟
درگذشته فرونشست را بهعنوان کماثر یا منطقهای محدود میشناختند، اما اکنون مقیاس آن «ملی» توصیف میشود، کارشناسان هشدار دادهاند، اگر استخراج بیرویه آب زیرزمینی ادامه یابد، بازگرداندن وضعیت پیشین آبخوانها و خاک ممکن است تا سالها و گاهی حتی غیرممکن باشد.
میرزایی معتقد است: با جابجایی و تغییر وضعیت سطح زمین، زیرساختهای روی آن آسیب میبینند، ساختمانها به سمت ناحیه فرونشست منحرف میشوند؛ فونداسیون سازهها ترک برمیدارند؛ و جادهها تغییر شکل میدهند، فرونشستهای ایجاد شده برای مدتهای طولانی باقی میمانند، حتی یک فرونشست بیش از ۵۰ هزار سال طول میکشد تا از بین برود.
فرونشست زمین در آذربایجان شرقی وارد مرحله هشدار شد
بررسیهای جدید سازمان زمینشناسی و دادههای ماهوارهای نشان میدهد که آذربایجان شرقی در سالهای اخیر با افزایش چشمگیر نرخ فرونشست زمین مواجه شده و برخی مناطق استان وارد مرحله «بحران جدی» شدهاند.
براساس اعلام کارشناسان، شهرستان مرند با ثبت نرخ سالانه حدود ۱۸.۹ سانتیمتر، در صدر مناطق دارای بیشترین فرونشست در استان قرار دارد. این پدیده در برخی نقاط منجر به ایجاد ترک در ساختمانها و زمینهای کشاورزی شده است.
در دشت تبریز نیز دادههای سامانههای پایش نشان میدهد که نرخ فرونشست بهطور متوسط ۱۰ میلیمتر در سال است و در برخی نواحی، فرونشستهای فصلی تا حدود ۹۸ میلیمتر نیز ثبت شده است، کارشناسان نسبت به خسارتهای احتمالی به زیرساختها، از جمله جادهها و خطوط انتقال آب و انرژی هشدار دادهاند.
مسئولان بخش آب استان اعلام کردهاند که برداشت بیرویه از چاهها، خشکسالیهای پیاپی و کاهش تغذیه آبخوانها مهمترین عوامل بروز فرونشست در این مناطق است. کارشناسان هشدار میدهند که ادامه این روند میتواند موجب تخریب اراضی کشاورزی، آسیب به ساختمانها و افزایش هزینههای عمرانی شود.
متخصصان زمینشناسی تأکید میکنند که اگرچه میتوان با مدیریت صحیح منابع آب، سرعت فرونشست را کاهش داد یا متوقف کرد، اما بازگشت زمین به حالت اولیه تقریباً غیرممکن است، اقداماتی نظیر کنترل برداشت از چاهها، تغییر الگوی کشت و تغذیه مصنوعی سفرههای زیرزمینی از جمله راهکارهای مؤثر معرفی شدهاند.
نهادهای مسئول در استان از جمله اعضای ستاد مدیریت تالابها هشدار دادهاند که کاهش بارش و برداشت بیرویه آب میتواند تالابها و اکوسیستم محلی را نیز تهدید کند.
احمدرضا لاهیجان زاده سرپرست معاونت محیط زیست دریایی و تالابها سازمان حفاظت میط زیست کشور آبان ماه امسال در نشست ستاد مدیریت تالاب های آذربیجان شرقی با بیان اینکه در ۲۰ سال گذشته ۴۵۰ هزار حلقه چاه جدید در مناطق مختلف کشور حفر شده است، اظهار کرد: برداشت های غیرمجاز، منابع آبی را با خطر مواجه کرده است .
وی گفت: در شبستر فرونشست زمین به نرخ ۱۵ درصد رسیده است و این مسئله تهدید زیست محیطی محسوب می شود زیرا که در صورت جبران کسری منابع آبی جبران فرونشست هزاران سال زمان می برد.
نشست زمین با این سرعت خطر قابل توجهی برای زیرساختها، ساختمانها، کشاورزی و تأمین آب ایجاد میکند، کاهش سطح آبخوانها به علت برداشت بیرویه آب زیرزمینی میتواند منجر به کاهش منابع آب در بلندمدت، خشکی چاهها و تشدید بحران کمآبی شود.
تالابها و اکوسیستمهای طبیعی آذربایجان شرقی نیز بهویژه در شرایط کاهش بارش و کمآبی آسیبپذیرند.
آیا فرونشست قابل جبران است؟
بخش زیادی از آسیبها غیرقابل برگشت است زیرا که وقتی زمین مینشیند، لایههای زیرین فشرده میشوند و این فرآیند معمولاً برگشتپذیر نیست، یعنی؛ آبخوان به حالت قبلی برنمیگردد، ظرفیت نگهداری آب برای همیشه از دست میرود و زمین به حالت طبیعی تجدید نمیشود اما میتوان فرونشست را متوقف یا کند کرد اگر به موقع اقدام شود.
روشهای کنترل:
کاهش برداشت آب زیرزمینی، مدیریت کشاورزی و تغییر الگوی کشت، تغذیه مصنوعی آبخوانها، استفاده از منابع آب جایگزین، لولهگذاری و جلوگیری از هدررفت آب و کنترل ساختوساز در مناطق پرخطر ، اینها باعث میشوند نشست زمین کند یا متوقف شود اما بازگشت به حالت اولیه تقریباً غیرممکن است.
به هر حال، آذربایجان شرقی اکنون جزو استانهایی است که فرونشست زمین در آن جدی است و برخی مناطق آن با نرخ «بالا» مواجهاند، اگر اقدامات پیشگیرانه و مدیریت منابع آب و خاک به درستی انجام نشوند، استان ممکن است با بحرانهای زیستمحیطی، آب و زیرساختی جدی مواجه شود.