یاز اکو ؛ بهزاد عطارزاده – تقی توکلی یکی از سرمایه‌های جامعه ما بود. پروراندن فردی چون او که هم پیشینه و اصالت خانوادگی داشت، هم از آموزش و پرورش مناسب برخوردار و هم آراسته به فضیلت وطن‌پرستی بود و آنجا که حاجت افتاد، تمام توان خود را برای آبادانی و پیشرفت صنعتی ایران به کار بست، کار آسانی نیست.
پدرش حاجی‌آقا کبریت‌ساز توکلی ــ که از خانواده تاجرپیشه و معروف تبریز بودــ کارخانه کبریت توکلی را در تبریز پایه‌گذاری کرد. پدربزرگش، حاج علی‌عسگر، از معارف تبریز بود و با ستارخان (سردار ملّی) دوستی داشت و یکی از عموهایش، به نام مرتضی، از همرزمان ستارخان بود و شهید مشروطه‌خواهی ملت ایران شد. جد بزرگ او، حاج محمدصفی ایروانی، خان ایروان بود که به واسطه قرارداد ترکمن‌چای، به زیر سلطه تزار روس افتاده بود. خانِ ایروان برای حفظ ارتباط با میهن، یکی از فرزندان خود به نام حاج محمدنقی را به سال ۱۲۵۵ ه.ق به دارالسلطنه تبریز می‌فرستد و از آن پس، این خاندان در تبریز ساکن و به تجارت مشغول می‌شوند.
تقی توکلی کوچکترین فرزند حاج‌آقا کبریت‌ساز بود؛ پس از تحصیلات ابتدایی به دبیرستان البرز تهران و سپس راهی ایالات متحده برای تحصیل در دانشگاه نبراسکا شد. پس از بازگشت به میهن، با دختری از خانواده سرشناس میرزا علی‌آقا تبریزی (ثقه‌الاسلام) ازدواج کرد و مشغول مدیریت کارخانه پدری شد؛ کارخانه را نوسازی کرد و چند کارخانه دیگر (نئوپان‌سازی، فورمیکا‌سازی، کابینت‌سازی …) کنار آن ساخت.
زمانی که به گفته او «تصادفا»، در وزارت اقتصاد، به دوست قدیمی‌اش علی‌نقی عالیخانی ــ که اکنون وزیر شده بود ــ و محمد یگانه برخورد ــ و در این «تصادف» هم منطقی می‌توان یافت ــ از او درخواست کمک برای راه‌آندازی صنایع سنگین و نیمه‌سنگین کشور کردند و این‌چنین، صنعتگر توانای بخش خصوصی وارد همکاری مؤثری با دولت برای صنعتی‌سازی کشور شد. او همکاری خود را از کمک در راه‌اندازی آلومنیوم اراک شروع کرد. سپس، مأمور تأسیس ماشین‌سازی تبریز شد و بیش از هفت سال به عنوان «مدیرعامل ماشین‌سازی تبریز و معاون سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران و مسئول پیاده‌سازی صنایع در شهر صنعتی تبریز» مشغول شد. در همین سالها، کارخانه بلبرینگ‌سازی تبریز، ایدم، شرکت گسترش صنایع ریلی، کمپرسورسازی تبریز، پمپ ایران و … را راه انداخت و در پروژه‌های دیگری چون تراکتورسازی تبریز، به همراه چند مدیر ایران‌دوست دیگر، همکاری داشت تا آذربایجان به قطب صنعت کشور تبدیل شود. از این‌روست که توکلی را پایه‌گذار صنایع نوین آذربایجان می‌خوانند.
در گفتگویی که با توکلی داشتم، دو سه بار از اکاذیب سیاسی عده‌ای پرسیدم که مدعی تبعیض علیه آذربایجان بوده‌اند. یکی دو بار اول، چنین ادعاهایی را در اندازه‌ای ندید که مستقیم پاسخ گوید. بار آخر صریح گفت: «به حرف پانترکهای احمق گوش ندهید! این دروغ‌ها را پانترکیسم می‌سازد که هیچ اصالتی ندارد». سپس اشاره‌های تاریخی گذرا کرد تا بگویید تاریخ ملت کهنسال ایران مبرّا از این جعلیات است و قومیت‌گرایی و اختلاف‌افکنی ابزار سیاسی امروزی‌هاست (چون نیک بنگریم، این روزها، این ابزار شوم در حال گسترش است). صنعتی‌سازی آذربایجان به مرکزیت تبریز بخشی از برنامه توسعه کشور با توجه به نوعی آمایش سرزمینی بود. چنانکه توکلی می‌گفت: «طرز فکر … اینطور بود که توسعه کشور باید بر اساس استعدادها و مزیت‌های مناطق سازگار باشد». پس از خدمت در آذربایجان، به کرمان رفت و ادامه کار رضا نیازمند در راه‌اندازی مس سرچشمه را به سرانجام رساند.
علاوه بر تخصص و نبوغ توکلی در حوزه صنعت، آنچه او را چنین منشاء اثر ساخته بود حس ژرف میهن‌پرستی او بود. او در خانواده و جامعه ــ و حتی قبل از مدرسه ــ درس ایران‌خواهی آموخته بود. آن اندازه به تاریخ ملّی ایران آگاه بود که وقتی می‌خواست از چرایی خواست بسیاری از هم‌نسلان و پیشگامان خود برای پیشرفت صنعتی کشور بگوید، از شاهنامه و تاریخ و فرهنگ سترگ ایران شروع می‌کرد تا به سده بیستم و وضعیت عقب‌ماندگی ایران از غرب برسد. می‌گفت «ما تاریخ و تجارب تاریخی میهن خود را می‌دانستیم؛ اینکه کجا بودیم و اکنون عقب‌مانده‌ایم. به این علت همواره این پرسش ذهن ما را مشغول می‌داشت که چرا ما صنعتی و پیشرفته نیستیم؟» البته توکلی چند سالی فرصت یافت که در راه پیشرفت و بزرگی ایران، آنچه تا آخر عمر آرزویش را داشت، تلاش کند.
از نسل‌های ایرانیانِ وطن‌خواهِ ناحیه آذربایجان بود که میان دو انقلاب، در حوزه‌های گوناگون حیات اجتماعی ایران، سرآمد بودند: از شمار بزرگانی چون مصطفی عدل در حقوق، یحیی عدل و لقمان ادهم در پزشکی، خاندان‌های پیرنیا و فرمانفرمائیان و اندیشمندانی چون حسن تقی‌زاده و محمدعلی موحد در فرهنگ، اقبال‌السطان و غلامحسین بیگچه‌خانی و فرهاد فخرالدینی در موسیقی ملّی، بهترین هنرمندان سینما و موسیقی پاپ کشور، محسن هشترودی در علوم پایه، شهریار و پروین اعتصامی در شعر و ادب، و فراوان سیاستمداران، نظامیان، دانشمندان و علمای خوشنام کشور. تقی توکلی نیز صنعتگری بود از شمار این ایرانیان وطن‌خواهِ آذری؛ آنها که با سری در سودای شکوه کشور و دلی در گروِ مهر ایران، سهمی در پیشرفت کشور ایفا کردند‌‌ــ و هنوز هم شمار این وطن‌خواهان کشور فراوان است، اگر فرصت برای خدمات آنها فراهم شود.
مرحوم تقی توکلی در کنار امثال اصغر قندچی، خلیل ارجمند، خسروشاهی‌ها، برخوردارها و ده‌ها صنعتگر مانند آنها، شناسنامه صنعت کشور هستند؛ کسانی که سود شخصی در بازار را همراه با پیشرفت و رفاه کشور می‌خواستند، نه به هر قیمت.
