یاز اکو؛ محمد فرج پور باسمنجی_ میرزا یوسف مستشار الدوله تبریزی(۱۱۹۵-۱۲۷۴ه.ش تبریز) فرزند میرزا کاظم از بازرگانان خوشنام بازار تاریخی تبریز و از نام آوران و بزرگان سیاسی ایران در دورهٔ ی قاجار است.در تبریز به آموختن زبان های عربی،انگلیسی و فرانسه پرداخت و به کسوت کارمندی کنسولگری انگلستان در تبریز در امد و سالها اصول سیاست را با نشست و بر خاست با بزرگان و تجار خارجی یاد گرفت و به وزارت خارجه دعوت شد و در تنظیم و طراحی امور و روابط ایران با روسیه و اروپا و عثمانی کار ساز شد.وی ۱۵ سال بعنوان کار دار ،سر کنسول و سفیر ایران در پتر سبورگ، بمبئی، باکو-تفلیس-لندن و پاریس خدمت کرد و در اسناد وزارت خارجه از وی بعنوان ارشدترین دیپلمات با هوش ایران در دوره ۵۰ ساله عهد ناصری یاد می شود.از دلایل مهمی که وی را در سیاست وقت ایران نام آور کرد عشق میرزا یوسف در یاد گیری ،مطالعه،تحقیق و تتبع در علم سیاست بین الملل بود.وی ۲۰ سال شهرها و محافل سیاسی آسیا و اروپا را از نزدیک مشاهده کرده و با تسلط به ۴ زبان ترکی عثمانی،روسی ،فرانسه و انگلیسی و ارتباط با دیپلماتهاو انجام کار های کنسولی و سفارتی سرآمد و پخته و آبدیده امور سیاسی روز جهان گشته و در برخی از اسناد وزارت خارجه از تصمیم سازی و یکه تازی وی در سیاست وقت ایران در بین دولتهای بزرگ آن دوره حکایت دارد.
رساله مشهور (رمز یوسفی)، ورساله (یک کلمه)از اثار قابل توجهی است که میرزا یوسف نوشته و سالها در محافل علمی و سیاسی تدریس و مورد عنایت محققان و دوستداران عرصه سیاست قرار گرفته است. تحقیقات مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی با عنوان کتاب( یک کلمه )ای که ایران را تکان داد با ستودن ایده های علمی و فکری میرزا یوسف خان از علاقه ایشان به ترقی خواهی ، تجدد خواهی، قانون خواهی،و اجرای قانون عدالت خانه های ایران و … حکایت دارد آثار و نوشته ها و سخنرانی های وی در اگاهی مردم ایران موثر بوده و بعدها در دوره مشروطه، راه و روش سیاسی او در آزاد اندیشی و وطن دوستی با تمجید مشروطه خواهان مواجه شده و در بررسی علل شکل گیری مشروطه، ایده های میرزا یوسف را بسیار تاثیر گذار می دانند و تاثیر افکار وی در بنیان گذاران مرکز غیبی تبریز نیز گواه این مطلب است.
مقالات وی در روز نامه های وقت تهران و تبریز منجمله در روز نامه عدلیه بر تلاش خستگی ناپذیر ایشان در وضع قانون و اجرای محاکم عدالت و مبارزه با رشوه خواری و تاکید بر بصیرت و اگاهی مردم و حقوق عامه دارد .او به ناصر الدین شاه پیشنهاد کرد که هیات وزرا را تشکیل دهد، امور اداری،مالی و سیاسی کشور را با اصول و رویه های دول پیشرفته اداره کند و در لایحه پیشنهادی تشکیل هیات وزرا، مکتوب و مستندی را تدوین کرد که در آن اولین بار بر یگانگی دولت و ملت باحفظ وظایف و حقوق طرفین بر یکدیگر،تفکیک قوا،حفظ جان و مال و ناموس مردم،ازادی مذهب و فعالیتهای سیاسی و حق بر پایی تجمعات سیاسی و مطالبات عمومی به چشم می خورد حتی شگفتی وی به عنوان سفیر ایران ۱۶۰سال پیش ایران در فرانسه از فعالیت ۶۰۰ کتابفروشی و ۱۰۰چاپخانه در پاریس منجربه ارائه تز آزادی مطبعه ها در تهران و تبریز و دایر کردن کتابفروشی ها شد .
چندی پیش در تحقیق مبانی اندیشه قانون گرایی که در گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاهی تهران انجام شد به این نتیجه رسیدند که ایده ها و نظرات صایب میرزا یوسف در تدوین و اجرای قانون های مترقی با لحاظ وضع وقت ایران در دوره ناصری عمق تسلط و آگاهی ایشان را آشکار می کند که برخی از ایده ها و مکتوبات وی از قوانین غربی پیروی نمی کرد و تلفیقی از باورهای اعتقادی و اجتماعی ایران را نیز شامل می شد. و حتی تسلط ایشان به احادیث و آیات قرآن عظیم و توجه به واجبات دینی نیز قابل مشاهده است.
میرزا یوسف همچنین از منادیان محدویت اختیارات مطلقه شاه قاجار بود و پیشنهاد تشکیل هیات وزیران و بعدها مشاوره با مظفر الدین شاه برای تاسیس مجلس شورای ملی دغدغه های این سیاستمدار آگاه را برای پیشرفت دموکراسی و قانون گرایی و ازاد اندیشی هویدا می‌سازد.که با بی میلی و رد شاهان قاجار مواجه میشد طوریکه نوشته ها و مخالفت های آشکار میرزا یوسف با مظفر الدین شاه موجب خشم شاه قرار گرفت و حضور میرزا یوسف در تهران و تبریز که قطب کانونهای سیاست و اقتصاد ایران بود منع گردید و تبعید میرزا یوسف در حین پختگی به قزوین و حصر و زندان وی در مرگ مرد سیاست ایران بی تاثیر نبود.در بررسی اثار وی توجه به بعد توسعه و اشاعه حرف و فنون و صنعتی شدن کشور نیز برجسته می نماید .
وی با نگارش (کتاب بنفش)و انتشار آن در عصر قاجار ضرورت راه اندازی خطوط ریلی، کشتیرانی و توسعه راههای مواصلاتی به بنادر کشور های همسایه نیز گواه سوز فرزند تبریز در توسعه ایران قاجار بود.وی در کتاب بنفش نقش راهها و جاده ها و قطار و ماشین و کشتی را در جابجایی کالا و مسافر و توسعه همه جانبه نشان می دهد و ناصر الدین شاه را تشویق می کرد که به انشا و ایجاد و راه اندازی ابزار های پیشرفته و بانکداری روی آورد و حتی برای صیقلی و همواری این امور مذاکره وی با روحانیون وقت نتیجه داد و وی علما را به کشیدن خط ریلی از تهران به مشهد برای ایاب و ذهاب زایران امام رضا مجاب کردو فتوایی را برای لزوم کشیدن راه اهن به خراسان از آنها گرفت که بعدها ناصر الدین شاه با استناد به همان فتوی_ ماشین دودی تهران-شاه عبدالعظیم را راه انداخت که داستان های زیادی دارد.
مطالعه پایان نامه ها و اسناد وآرشیو وزارت خارجه واز همه مهمتر افکار و اندیشه و آثار مکتوب میرزا یوسف نشان می دهد که وی با حس وطن دوستی و نشست و برخاست با بزرگان وقت سیاست و امور مالیه دول پیشرفته و کار گزاری در شهرهای مهم آسیا و اروپا و تلفیق تجارب و اندوخته ها و مطالعات و تحقیقات خود بدنبال توسعه ایران در ۱۵۰سال پیش ایران بودکه واکاوی آنها سالهاست که در گروههای علمی و اکادمیک دانشگاهها صورت می گیرد.که نویسنده این سطور برای اطلاع بیشتر خوانندگان فهیم جامع ترین نوشته درباره این اندیشمند و آزادی خواه را ازتاریخ پژوه و تاریخ نگار ۹۷ ساله ایرانی ساکن فرانسه جناب استاد باقر مومنی کرمانشاهی در ذیل می آورد.
