به گزارش پایگاه خبری یاز اکو به نقل از فارس، حاشیه‌نشینی پدیده‌ای است که می‌توان آن را مهم‌ترین چالش حوزه شهرنشینی در عصر معاصر دانست، چالشی که در بررسی علل و عوامل دخیل در پیدایش آن به عصر انقلاب صنعتی خواهیم رسید، دورانی که در آن افراد از جوامع و مناطق کوچکتر و به امید یافتن کاری مناسب و کسب درآمد بیشتر به سمت شهرهایی چون لندن سرازیر شدند و نتیجه آن شد، شکل‌گیری محلات حاشیه‌نشین در حومه این شهر و عموماً با ساکنانی از طبقه فقیر و تهی دست.
فهرست
حاشیه در حاشیه
اینجا مردمانش زندگی متفاوتی را تجربه می‌کنند، این را می‌توان با قدم‌‌زدن در کوچه پس‌کوچه‌هایشان فهمید.
آنها در سکونتگاههای غیررسمی ساکن هستند و از کمترین امکانات رفاهی برخوردارند، زمین‌هایشان به نسبت سایر محلات تبریز ارزان است ولی زندگی‌‌شان با شیب کند اما گران می‌گذرد.
وارد محلاتشان که می‌شوید دیوارهای فرسوده، کوچه‌های تنگ و بی‌قواره و پله‌ای، خانه‌های کوچک تو در تو، خیل عظیم سیم‌های برق و کودکان معصوم در حال بازی، توجهتان را جلب می‌کند.
برخی کوچه‌های این مناطق آنقدر تنگ و باریک هستند که دو نفر به سختی می‌توانند همزمان از آنها عبور کنند، حال تصورش را بکنید اگر اتفاق و یا حادثه تلخی مثل زلزله و رانش زمین اتفاق بیافتد، چه بر سر ساکنانش می‌آید!
گسل تبریز زیرپای حاشیه‌نشینان تبریز
در این میان وضعیت کلان‌شهرهای کشور در حوزه حاشیه‌نشینی بغرنج‌تر از سایر شهرهاست و تبریز نیز از این قاعده مستثنی نیست، کلان‌شهری با یک‌میلیون و ۸۰۰ هزار نفر جمعیت که دو هزار و ۵۰۰ هکتار بافت فرسوده دارد.
البته موضوع حاشیه‌نشینی در تبریز یک ویژگی منحصر به‌فرد دارد که شرایط آن را بسیار متمایز و البته نگران‌کننده می‌کند و آن گسترش مناطق حاشیه‌نشین این شهر بر روی یکی از مشهورترین و البته خطرناک‌ترین گسل‌های جهان است.
گسل تبریز که فعالیت آن در حدفاصل یکصد کیلومتری از کوه‌های میشو تا بستان‌آباد کاملا‍‍ً برای زمین‌شناسان مشهود است و هر چند حتی بر اساس برخی بررسی‌های علمی، امتداد دو سمت آن به کشور ترکیه از غرب و استان زنجان از شرق می‌رسد، اما بارزترین نمود آن در نوار شمالی کلان‌شهر تبریز است، منطقه‌ای که از قضا یکی از نقاط تمرکز حاشیه‌نشینی و بخشی ۵۰ تا ۶۰ کیلومتری به‌ویژه در دامنه‌های کوه عینالی است که سکونتگاه‌ها و ساختمان‌های آن را باید مصداق عینی ساخت و ساز ناایمن و مخاطره‌آمیز دانست.
عوامل اصلی افزایش ساخت و سازهای غیرمجاز و گسترش حاشیه‌نشینی در شهر تبریز، بروز پدیده حاشیه‌نشینی در چنین نقاط حادثه‌خیز تبریز حاصل علل و عوامل متعددی از جمله توسعه نامتوازن و توزیع ناعادلانه امکانات و خدمات شهری است اما نماینده تبریز، آذرشهر و اسکو و عضو هیات رئیسه مجلس شورای اسلامی معتقد است که حاشیه‌نشینی ریشه در فقر، بی‌عدالتی، بیکاری، تنگی معیشت و مهاجرت دارد که همه این معضلات را حاکمیت باید رفع کند.
شکل‌گیری حاشیه‌نشینی جدید در روستاهای اطراف تبریز
در کنار تمام موارد مطرح شده، دو نکته قابل تأمل موضوع حاشیه‌نشینی در تبریز را به نمونه‌ای متمایز تبدیل می‌کند، دو نکته‌ای که فریدون بابایی‌اقدم رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی تبریز از آنها تحت عنوان زایش حاشیه‌نشینی در مناطق قبلی چنین ساخت و سازهایی و نیز بروز شکل جدیدی از این پدیده در قالب انتقال حاشیه‌نشینی به روستاهای اطراف تبریز یاد می‌کند.
فریدون بابایی‌اقدم عضو شورای اسلامی شهر تبریز یادآور می‌شود: شکل جدیدی از بدمسکنی در سال‌های اخیر در تبریز شکل گرفته به‌گونه‌ای که در مناطق حاشیه‌نشینی قبلی شاهد زایش این بافت‌های ناایمن از طریق افزوده شدن طبقات هستیم و از سوی دیگر حاشیه‌نشینی در حال انتقال به روستاهای مقصد سرریز جمعیتی تبریز است و همین زایش حاشیه‌نشینی موجب تحولات جدی در بافت‌های مسأله‌‌دار به‌ویژه در پهنه شمالی تبریز شده است.
وی، قدم اول در حل معضل حاشیه‌نشینی تبریز را شناسایی، به رسمیت شناختن این مناطق و تثبیت و جلوگیری از گسترش این بافت‌ها دانسته و تصریح می‌کند: قدم بعدی برنامه‌ریزی برای مدیریت این موضوع است که در این حوزه هرگاه به‌صورت کارشناسی و مدون عمل کرده‌ایم، نتایج تقریباً قابل قبولی به‌دنبال داشته و تاثیر احداث شهرک‌های ارم و باغمیشه البته با حداقل‌های اصول شهرسازی، در مهار و کنترل گسترش حاشیه‌نشینی در مناطق ۴۰ متری و انتهای عباسی نمونه‌های عینی همین اقدامات برنامه‌ریزی شده است.
۴۰۰ هزار ساکن مناطق حاشیه‌نشین نخستین قربانیان دقیقه اول زلزله تبریز هستند
بابایی‌اقدم با اشاره به تحقیق صورت گرفته در مورد بافت حاشیه‌نشینی تبریز توسط یک گروه متخصص ژاپنی خاطرنشان می‌کند: بر اساس نتایج این بررسی که در سال ۸۴ انجام شد، جمعیت حاشیه‌نشین تبریز ۴۰۰ هزار نفر تخمین‌زده شد و طبق نظر محققان حاضر در این تحقیق، در صورت بروز زلزله در تبریز این ۴۰۰ هزار نفر ساکن مناطق حاشیه‌نشینی نخستین قربانیان دقیقه اول چنین حادثه‌ای خواهند بود.
رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی تبریز با اشاره به اینکه این تخمین مبنای تمام اظهار نظرها در خصوص جمعیت حاشیه نشینی از سال ۸۴ تا کنون بوده، می‌افزاید: بدون شک امروز بعد از گذشت ۱۵ سال اگر تحقیق مجددی برای تخمین جمعیت حاشیه‌نشین تبریز صورت گیرد، شاهد تولید اعداد و ارقام جدید و البته نگران‌کننده‌تری خواهیم بود.
وی، شورای شهر و شهرداری را از مهم‌ترین عوامل وضعیت کنونی حاشیه‌نشینی عنوان و تصریح می‌کند: متاسفانه از یک سو این موضوع دغدغه و اولویت جدی بسیاری از اعضای شورای شهر به عنوان ریل‌گذار امور شهری نیست و از سوی دیگر همین من توجهی شورا موجب شده تا اقدامات جدی و اجرایی از سوی شهرداری را در ورود به معضل حاشیه‌نشینی شاهد نباشیم و نتیجه تمام این بی‌توجهی‌ها می‌شود پرونده‌های متعدد ساخت و سازهای غیرمجاز در گوشه و کنار تبریز که متاسفانه باید گفت بسیاری از ساخت و سازهای صورت گرفته نیز حتی زیرنظر حداقلی شهرداری نیست و تخلفات گسترده‌ای در این زمینه رخ می‌دهد.
بابایی‌اقدام ایجاد شهرک جوانان را قدمی مهم و البته ابتدایی برای حل بخش اعظمی از مشکل حاشیه‌نشینی تبریز دانسته و می‌گوید: در صورتی که تفاهم اخیر با قرارگاه خاتم الانبیا در زمینه ساماندهی حاشیه‌نشینی به‌صورت یک قرارداد تصویب نهایی شود، می‌توانیم تمام مناطق پرخطر را به شرط استفاده از تمام ظرفیت‌های شهرداری به این مکان منتقل کنیم و شاهد ساماندهی حداقل ۵۰ تا ۶۰ کیلومتر از بافت حاشیه‌نشینی در صورت ساخت ۶ هزار واحد برنامه‌ریزی شده برای شهرک جوانان و باز شدن یکی از گره‌های کور اجتماعی و حتی امنیتی شهر خواهیم بود و اراضی آزاد شده از این طریق نیز می‌تواند به کاربری‌های فضای سبز تبریز افزوده شود و البته تمام این موارد زمانی محقق خواهد شد که عزم و اراده جدی در شورا و شهرداری و البته نهادها و مسؤولان و حتی نمایندگان استانی در این خصوص وجود داشته باشد.
زندگی بیخ گوش خطر
دومین روز از خرداد ماه امسال، یادآور حادثه‌ای تلخ و ناگوار در تاریخ کشور است. روزی که یک ساختمان ناایمن بر سر مردم فرو ریخت و خانواده‌های بسیاری را داغدار کرد. متروپل آبادان زنگ خطری برای همه بود تا ایمنی و ساخت‌وسازهای اصولی خود را فدای ساخت‌وسازهای غیر اصولی و شتاب‌زده نکنند. پس از فروریختن متروپل، ساختمان‌های ناایمن در کلان‌شهرها بیشتر خودنمایی کرد و حتی شهروندان با انتشار فیلم و عکس‌هایی از ساختمان های ناایمن در فضای مجازی بارها نشان دادند که متروپل‌ها کم نیست و همواره خطر بیخ گوش است. متروپل تکرار پلاسکو بود، تکرار یک ساخت و ساز غیر اصولی و ناایمن که هیچ وقت فراموش نخواهد نشد.
تاکنون خبرهای متعددی از ریزش ساختمان‌های ناایمن شنیده‌ایم؛ از متروپل گرفته تا ساختمان پلاسکو. اما حالا به سادگی نمی‌توان از کنار این خبرها رد شد و اجازه داد تا بار دیگر حادثه متروپل‌ها در شهرهای دیگر اتفاق افتد.
متروپل زنگ خطری برای کلان‌شهرها بود که تبریز نیز از آن مستثنی نیست. بعد از ریزش ساختمان متروپل، شهرداری تبریز، اولین اقدام خود را از شناسایی ساختمان‌های ناایمن آغاز کرده و حالا چیزی حدود ۲۰۰ ساختمان ناایمن در شهر تبریز شناسایی شده که باید چاره ای اندیشیده شود.
هر چند اقدامات شهرداری تبریز پس از شناسایی ساختمان‌های ناایمن تنها به اینجا ختم نمی‌شود. به طور مثال شهرداری منطقه ۸ تبریز در راستای اطلاع‌رسانی به پاساژهای بلند مرتبه و خطرآفرین از نظر ایمنی و سازهای و سایر عوامل دخیل در این ساختمان‌ها، اقدام به صدور اخطاریه و نصب بنرهای اخطار مقابل مراکز پرخطر از جمله پاساژ امت، پاساژ برلیان، پاساژ فردوسی و… کرده است تا هیأت امناء و مالکان این مراکز نسبت به ایمن‌سازی ساختمان‌ها اقدام کنند.
رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی شهر تبریز در این رابطه می‌گوید: اگر نیاز باشد باید اسامی ساختمان‌های ناایمن را در رسانه‌ها منتشر کنیم و از این‌رو اقدامات جدی را برای ایمن‌سازی ساختمان‌ها انجام دهیم.
او با بیان اینکه شهرداری آمادگی خود را برای ایمن‌سازی و استحکام مراکز پرخطر اعلام کرده است ادامه می‌دهد: ما نیز آماده اراِئه سیاست‌های تشویقی در راستای صدور مجوز ایمن‌سازی هستیم و به عنوان شورای شهر و نماینده مردم خود را ملزم به هرگونه پیگیری در راستای حفظ ایمنی و سلامت مردم می‌دانم.
اقدامات لازم برای ایمن‌سازی انجام گیرد
روح‌الله رشیدی، رئیس کمیسیون عمران. حمل و نقل و ترافیک شورای شهر تبریز نیز بر ایمن سازی ساختمان‌ها تاکید ویژه‌ای کرده و می‌گوید: با در نظر گرفتن تمهیدات ویژه باید در راستای ایمن‌سازی اقداماتی اتخاذ شود که شاهد بروز چنین اتفاقات ناگواری نباشیم.
محمدباقر هنربر، مدیرکل مدیریت بحران استانداری آذربایجان‌شرقی نیز بر موضوع پیشگیری از چنین حوادثی در کشور تاکید کرده و می‌گوید: متأسفانه عدم رعایت استانداردسازی و عدم نظارت توسط دستگاه‌های ذی‌ربط منجر به رقم خوردن حوادثی نظیر پلاسکو و متروپل شده است.
پیشگیری از حوادث مقدم بر هر امری است
او با بیان اینکه بحث مقاوم‌سازی ساختمان‌های ناایمن به صورت جدی در دستور کار قرار گرفته است بیان می‌کند: در بحث ایمن سازی، پاساژها و حتی مدارس نیز مورد توجه قرار گرفته و کارگروه واحدی با حضور نمایندگان دادستانی، شورای شهر و شهرداری به صورت مداوم برگزار خواهد شد.
در این میان، ایمن‌سازی مناطق حاشیه‌نشین یکی از موضوعات اساسی بود که مدیرکل مدیریت بحران استانداری آذربایجان‌شرقی بر آن تأکید ویژه کرده و می‌گوید: پیشگیری مقدم بر هر امری است تا بدین وسیله از بروز حوادث پیشگیری کرد تا شهروندان در آرامش بیشتری زندگی کنند.
۵۰ هزار خانه خالی در تبریز!/ ۷۰۰ هکتار بافت فرسوده در تبریز
رئیس کمیسیون عمران، حمل‌ونقل و ترافیک شهری گفت: در خصوص فعال‌سازی مسکن‌های خالی نیز از مجلس و دولت توقع داریم. به تعبیری گفته می‌شود ۵۰ هزار واحد خالی در تبریز وجود دارد که باید نسبت به فعال‌سازی آن و جلوگیری از احتکار مسکن اقدام شود.
روح‌الله رشیدی، دبیر کمیسیون معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر تبریز بر ورود دولت به اجرای پروژه شهرک جوانان اظهار داشت: تمرکز خاصی روی دغدغه مشترک دولت، مجلس و شورای شهر وجود دارد. پیش از این در شهرداری‌ها و مشخصاً شهرداری و شورای شهر تبریز چیزی به نام مسکن یا تولید و تأمین مسکن را به رسمیت نمی‌شناختند و می‌گفتند وظیفه ما تنظیف است.
وی افزود: اینکه امروز تمرکز، تأکید و پیگیری در احیای موضوع مسکن وجود دارد، احیای جایگاه مدیریت شهری است اما معنی آن نفی مسؤولیت دولت نیست و شهرداری در این میان با توجه به هزینه‌های مدیریت شهری ریسک کرده و به اندازه سهم خود وارد میدان شده است.
رشیدی با اشاره به ظرفیت‌های موجود در تولید و تأمین مسکن برای رفع حاشیه‌نشینی خاطرنشان کرد: شهرک جوانان یکی از ظرفیت‌های موجود است و مدیریت شهری در آن ریسک کرد تا هزینه تولید مسکن بر عهده شهرداری باشد. این نشان‌دهنده مسؤولیت‌پذیری بوده اما بایستی در قانون جدید جهش تولید مسکن، به این شهرک نیز توجه شود تا از ظرفیت موجود استفاده کرده و تسهیلات به سمت این شهرک سوق داده شود.
رئیس کمیسیون عمران، حمل‌ونقل و ترافیک شهری ادامه داد: شرایط تبریز خاص بوده و با سایر شهرها متفاوت است. در بافت سکونتگاههای غیررسمی و حاشیه‌نشینی که اغلب اراضی آن نیز مربوط به دولت است، یکی از بزرگ‌ترین کارها این است که مارک سکونتگاههای غیررسمی را برداشته و ملک را به شهروندان بدهیم، چراکه این موضوع در نوسازی و رفع موضوع بافت فرسوده مؤثر است.
رشیدی با اشاره به لزوم همراهی تمام دستگاه‌ها در دستیابی به اهداف قانون جهش تولید مسکن و نهضت ملی مسکن خاطرنشان کرد: ظرفیتی برای تولید مسکن ایجاد شده و دولت و حاکمیت به نوعی دست به کار شده‌اند، اما اینکه در خصوص انتقال این ظرفیت به بافت فرسوده درون‌شهری تعلل وجود دارد یا اصلاً به دنبال ساز و کار این موضوع نیستیم، معقول نیست.
وی افزود: ۷۰۰ هکتار بافت فرسوده برای تبریز رقم بزرگی است که با پیگیری می‌تواند تأثیر بسزایی در اقتصاد و نوسازی منطقه داشته باشد. درخواست ما این است که در خصوص شهر تبریز با تذکر و… در مجلس، موضوع پیگیری شود. این موضوع به اندازه‌ای برای شورای شهر مهم است که گفتیم خدمات عمومی شهرداری فرع بوده و آنچه برای تبریز می‌ماند، رفع این خطر و نوسازی شهر است.
رشیدی متذکر شد: در خصوص فعال‌سازی مسکن‌های خالی نیز از مجلس و دولت توقع داریم. به تعبیری گفته می‌شود ۵۰ هزار واحد خالی در تبریز وجود دارد که باید نسبت به فعال‌سازی آن و جلوگیری از احتکار مسکن اقدام شود.
تدوین لایحه تشویقی جهت نوسازی ساختمان‌های تجاری و پاساژهای فرسوده
محمد عزتی، معاون شهرسازی و معماری شهردار تبریز از تدوین لایحه تشویقی جهت نوسازی ساختمان‌های فرسوده و پاساژهای فرسوده خبر داده و توضیح می‌دهد: قدمت و ابنیه تاریخی شهر تبریز ضرورت توجه به استحکام و ارتقای ایمنی ساختمان‌های فرسوده را بیش از هر زمان ممکن می‌کند.
او در ادامه می‌گوید: با توجه به دستور شهردار تبریز و در راستای اجرای صورتجلسه کمیسیون مشترک شهرسازی و معماری، عمران، ترافیک و حمل و نقل شورای اسلامی شهر تبریز همچنین تاکید وزیر کشور بر اجرای مفاد جزء ۵ بند (ض) ماده ۱۴ قانون مدیریت بحران، تدوین لایحه تشویقی به منظور افزایش توجیه پذیری اقتصادی و ترغیب مالکان در جهت نوسازی ساختمان‌های تجاری و پاساژهای فرسوده و ارتقای سطح ایمنی آن ها، در دستور کار این معاونت قرار گرفت.
عزتی ادامه می‌دهد: کلیات مفاد این طرح پس از انجام بررسی‌های تخصصی توسط کارشناسان حوزه معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تبریز و با در اولویت قرار دادن ماهیت اقتصادی و اعمال سیاست تشویقی در جهت ترغیب عموم مالکان به بهره مندی از مزایای این لایحه تدوین و گردآوری شده است.
او بیان می‌کند: در این لایحه برای پاساژها و ساختمان‌های تجاری که از طریق اداره کل راه و شهرسازی استان جهت نوسازی معرفی می شوند و از طرف شهرداری مجاز شناخته شده و دارای عدم خلاف و پایان کار باشند و یا تثبیت بنا شده و عوارض و جریمه مربوطه را پرداخت کرده باشند، ۵۰ درصد تخفیف در عوارض تجدید بنا و صدور پروانه ساختمانی به میزان مساحت زیربنای تجاری و خدماتی مجاز قبلی اعمال خواهد شد.
معاون شهرسازی و معماری شهردار تبریز ادامه می‌دهد: لایحه تشویقی نوسازی ساختمان‌های تجاری و پاساژهای فرسوده برای طی مراحل قانونی تصویب و ابلاغ تقدیم شورای اسلامی شهر تبریز شده است.
گر چه حادثه خبر نمی‌کند اما باید دانست که برخی حوادث در پی غفلت‌ها و بی توجهی به اصول ایمنی رخ می‌دهد اما در حال حاضر شهرداری تبریز تاکید ویژه‌ای بر مقاوم‌سازی ساختمان‌های ناایمن دارد که به دنبال برگزاری جلسات متعدد اقدامات چشمگیری نیز در این راستا انجام گرفته و شناسایی ساختمان های ناایمن و صدور اخطار بیش از هر زمان دیگری در اولویت است.
تأکید بر رعایت اصول ایمنی در ساخت و سازها در تبریز و همچنین تدوین لایحه تشویقی جهت نوسازی ساختمان‌های تجاری و پاساژهای فرسوده شاید مهم‌ترین گام برای پیشگیری از بروز حوادث تلخ است.
تبریز دومین شهر پرحاشیه‌نشین کشور
به عقیده کارشناسان، یکی از دلایل بسیار مهم حاشیه‌نشینی در شهر تبریز بیکاری، درآمد کم، پایین بودن اجاره بهای مسکن در حاشیه شهر و مهاجرت گسترده از محیط‌های شهری کوچک و روستاهای استان است، که این مسئله موجب بروز انواع ناهنجاری‌های شهری (اشتغال افراد حاشیه‌نشین در مشاغل کاذب، وجود ساخت و سازهای غیرمجاز، افزایش جرم و جنایت، اثرات نامطلوب فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، آلودگی محیط زیست شهری و غیره) شده است که اگر دولت و دستگاه‌های اجرایی در این زمینه فکری اساسی نکنند، تبعات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی این روند سریع حاشیه‌نشینی قابل کنترل نخواهد بود.
در پایان باید گفت، تبریز دومین شهر پرحاشیه‌نشین کشور، بافت‌های ناکارآمد شهری تبریز مشتمل بر دو بافت فرسوده و حاشیه‌نشین است زندگی نزدیک ۵۰ درصد جمعیت تبریز در این بافت‌ها خیلی نگران‌کننده است.
