دریاچه ارومیه یک تالاب بین‌المللی با ارزش است که از نظر بین الملل هم جایگاه خاص خودش را دارد. بر خلاف تصور برخی‌ها محیط زیست مسئله‌ای فانتزی نیست، اگر حال محیط زیست ما خوب باشد بسیاری از شاخص‌های رفاهی و توسعه کشور هم خوب خواهد شد.
به عقیده بسیاری از کارشناسان عامل اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه انسانی است. این انسان است که با دستکاری در طبیعت و احداث ده‌ها سد بزرگ و کوچک، دریاچه ارومیه را از روند حیات عادی‌اش خارج ساخته و آنرا به این روزگار وحشتناک انداخته است.
اهمیت احیای دریاچه ارومیه به قدری است که باید دولت برنامه احیای این دریاچه را در اولویت اول برنامه‌ریزی‌های خود قرار دهد، اما لازمه احیای دریاچه ارومیه علاوه بر اختصاص بودجه، مدیریت صحیح و علمی نیز هست.
بررسی سابقه شکل‌گیری ستاد احیای دریاچه ارومیه به شکل‌گیری کارگروه نجات دریاچه ارومیه با مسئولیت وزیر نیرو و با حضور وزیران جهاد کشاورزی، کشور، معاون برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی ریاست‌جمهوری و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۹۲ باز می‌گردد تا با اتکا بر مطالعات انجام شده قبلی و نظرات تشکل‌های مردم نهاد ذی‌ربط دریاچه ارومیه، راهکارهای عملیاتی نجات دریاچه را بررسی و نتیجه را برای تصمیم‌گیری نهایی به هیئت‌وزیران ارائه دهند. بحران خشک شدن دریاچه ارومیه از اواخر دهه ۷۰ آغاز و سالانه ارتفاع آن حدود ۴۰ سانتی متر کاهش یافته است؛ هم اکنون تراز دریاچه ارومیه به حدود یک هزار و ۲۷۰ متر و ۷۰ سانتی متر رسیده و دریاچه ارومیه یکی از مهمترین و ارزشمندترین زیست بوم‌های آبی در شمالغرب ایران است که ۵۵۰ گونه گیاهی یک ساله و چند ساله در ناحیه اکولوژیک آن شناسایی شده و پوشش گیاهی بیشتر این منطقه شامل گونه‌های شورپسند، خشکی دوست و آبزی است.
پس از انجام بررسی‌های کارگروه احیای دریاچه ارومیه و ارائه پیشنهادات نمایندگان استانی در مجلس شورای اسلامی مقرر شد تا ستاد احیای دریاچه ارومیه با اختیارات اصل ۱۳۸ به ریاست معاون اول رئیس‌جمهور تشکیل شود. لذا پیرو مصوبه جلسه روز چهارشنبه دوم بهمن ۱۳۹۲ هیئت دولت، معاون اول رئیس‌جمهور سابق به عنوان رئیس ستاد احیای دریاچه ارومیه و عیسی کلانتری نیز به عنوان دبیر و مجری ستاد منصوب شد. ستاد احیای دریاچه ارومیه پس از صرف ۵ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان اعتبار، دستاورد مهمی برای نجات این دریاچه نداشته است. این میزان اعتبار به ارزش سال ۱۴۰۰ با محاسبه نرخ تسعیر دلار و نرخ تورم، معادل بیش از ۱۵ هزار میلیارد تومان می‌شود. بر اساس همین مطالعات و برابر اعلام رییس ستاد احیای دریاچه ارومیه، ۱۸ درصد علت خشک شدن دریاچه ارومیه به دلیل تغییر اقلیم و ۸۲ درصد به دلیل مدیریت غلط منابع آبی حوزه آبریز بوده است. سطح عرصه آبی دریاچه ارومیه نسبت به زمان مشابه در سال گذشته ۱۲۹۴ کیلومتر مربع کاهش پیدا کرده است و همچنین تراز اکولوژیکی دریاچه ارومیه از ۱۵.۵ میلیارد متر مکعب به ۲.۴ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.
باید بررسی شود که چقدر و چند درصد از سهم ۸۲ درصدی مدیریت غلط حوزه آبریز در سال‌های پس از تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه اصلاح و بهبود یافته است. در مقایسه با سایر موضوعات مربوط به دریاچه ارومیه، موضوع مدیریت تأمین آب مورد نیاز برای احیای دریاچه ارومیه ساده‌ترین موضوع است؛ چرا که سایر موضوعات همچون مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه و نیز فعالیت‌های مربوط به مسائل اجتماعی و فرهنگی بسیار دشواتر و پیچیده‌تر است که متاسفانه در خلال این سال‌ها مطالعات منسجمی در حوزه اجتماعی و فرهنگی صورت نگرفته و نقش جوامع محلی و بازیگران اصلی مستقر در اطراف حاشیه دریاچه پررنگ دیده نشده است.
رهاسازی حقآبه دریاچه از آب پشت سدها در سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ به خوبی انجام نشد، چرا که قرار بود ابتدا آب شرب و در مرحله دوم آب محیط زیست تامین شود. مقدم دانستن آب کشاورزی بر آب محیط زیست و خودداری از رهاسازی آب در سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ اشتباهی بود که باعث شد دریاچه به چنین مشکلاتی مبتلا شود.
بر اساس طرح “بهکاشت” باید در حوضه آبریز دریاچه ارومیه تا ۴۰ درصد کاهش مصرف آب صورت می‌گرفت و اقداماتی مانند ایجاد شغل‌های جایگزین در دستور کار قرار می‌گرفت، اما ستاد احیا تنها توانست هشت درصد کاهش مصرف آب را محقق کند. این طرح باید در جوامع محلی ادامه پیدا می‌کرد، مردم مشارکت می‌کردند و در نهایت نمایندگان مجلس در شهرها و مردم نیز همکاری می‌کردند. تبدیل عرصه‌های دیم به آبی و توسعه باغات در اراضی شیب‌دار در اطراف حاشیه دریاچه اقدامی غیر کارشناسی محسوب می‌گردد. ضرورت تخصیص آب به کشت گلخانه‌ای به‌علت مصرف بهینه آب در این ساختار توصیه می‌گردد.
نخستین عامل موثر در مسئله تراز آب دریاچه، مسئله بارندگی حوضه آبریز دریاچه ارومیه است. با توجه به بررسی نمودار میزان بارش‌های سالیانه این نکته را در می‌یابیم که طی ۷ سال گذشته بر اساس آمار میزان نوسان بارندگی طی سال‌های اخیر مشابه نوسان تراز دریاچه ارومیه دارای دو اوج و سه افت بوده است. دریاچه ارومیه نسبت به تراز اکولوژیک خود با کمبود آب ۱۳ تا ۱۹ میلیارد مترمکعب روبرو است، اما چرا ستاد احیای دریاچه ارومیه علیرغم هزینه‌کرد حدود ۶ هزار میلیارد تومان نتوانسته به کوچکترین اهداف خود برسد؟ ضعف پروژه‌های مطالعاتی ستاد احیای دریاچه ارومیه و استفاده مفاد مطالعات از اینترنت بدون بررسی میدانی و پرداخت مبالغ کلان به افرادی خاص بابت مطالعات انجام نشده و کپی شده از منابع اینترنتی، بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس و دیوان محاسبات و گزارش سال ۹۸ مرکز مطالعات استراتژیک وقت دولت در ۱۵۰ صفحه حاکی از تخلفات گسترده در این ستاد است. مطابق بررسی‌های انجام شده متأسفانه نواقص بسیار مهم و کلیدی در عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه وجود دارد که این برنامه‌ها کمتر از ۲۵ درصد به اهداف خود رسیدند.
اگر این دریاچه ارومیه خشک شود -که در حال‌حاضر به سرعت به این سمت حرکت می‌کند- تبعات هولناک آن آن متوجه ۱۰ تا ۱۵ میلیون نفر از مناطق شمال غربی کشور خواهد شد.
عیسی کلانتری سال گذشته و در گفت‌وگو با «فرهیختگان» در ارتباط با وضعیت دریاچه ارومیه گفته بود: «خشک شدن دریاچه ارومیه به‌دلیل این است که حقابه دریاچه ارومیه را بالادست برای توسعه کشاورزی هزینه کردند. کارهای دریاچه و سخت‌افزاری تمام‌شده و نرم‌افزاری تا ۱۴۰۶ باید تمام شود و در سال ۱۴۰۷ دریاچه‌ای به وسعت چهار هزار و ۳۰۰ کیلومترمربع با حدود ۱۵ میلیارد مترمکعب آب و ۲۵ درصد نمک که تراز اکولوژیکی آن است، خواهیم داشت. دریاچه ارومیه پیشرفت بسیار خوبی کرده و یک‌شبه خشک نشده که یک‌شبه احیا شود. منتها مردم ایران صبر ندارند. وزارت نیرو بخشی از بودجه دریاچه ارومیه را در سایر پروژه‌ها برد و…. »، پس از آن محمد درویش هم در ارتباط با این اظهارات گفت: «چرا کلانتری وقتی از این پست کنار رفت این واقعیت‌ها را بیان نمی‌کند؟ چرا همان زمان برای اعتراض مسئولیت خود را به‌عنوان رئیس ستاد احیای دریاچه ارومیه ترک نکرد و به مردم اعلام کند چنین برنامه‌ای برای احیای دریاچه ارومیه داشتیم، ولی به این دلایل اجازه نمی‌دهند برنامه را اجرا کنیم و من به‌خاطر احترام به شما از این پست کنار می‌روم؟ ولی وی کاملا سکوت کرد و با آنها همراهی کرد و حالا کنار رفته و این حرف را بیان می‌کند. معلوم است که کسی باور نمی‌کند. همان زمان که رئیس‌جمهور گفت این دستاورد دولت من است، ما گفتیم سه‌سال است در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه ترسالی اتفاق افتاده، یعنی به‌شکل استثنایی میزان ریزش بارش‌ها بیشتر از میانگین کشوری بوده و گول حرف‌هایی که به شما می‌زنند نخورید و واقعیت اینها نیست. آقای کلانتری یک کلمه نگفت کارشناسان گزارش اشتباه می‌دهند و خود او بر این طبل کوبیده. به‌هیچ‌عنوان حرفش قابل‌قبول نیست.»
هرچند تکمیل طرح‌های عمرانی نظیر تصفیه خانه‌های تبریز و ارومیه و اتمام تونل زاب تا اندازه‌ای می‌توانند در احیای دریاچه موثر واقع شوند، ولی تمرکز اساسی باید روی جوامع محلی و استفاده از طرح‌های بهکاشت کشاورزی نظیر الگوی کشت مناسب متمرکز شود.
به هر حال آنچه که مشخص است آن است که مرگ دریاچه ارومیه یکی از بدترین فجایع زیست محیطی تاریخ بشر خواهد بود و در صورت ادامه بی توجهی دولت و مجلس به مسئله محیط زیست و بالاخص بحران دریاچه ارومیه، همه ایران به آتش خشک شدن دریاچه ارومیه خواهد سوخت. باید دانست دریاچه ارومیه مایه حیات آذربایجان یعنی قطب کشاورزی ایران است.
در پایان باید تاکید کرد ما در برهه ای تاریخی قرار داریم. لحظه به لحظه چنین روزهایی در تاریخ ثبت می شوند، عملکرد دولت و مجلس زیر ذره بین مردم و رسانه ها قرار دارد، حال دریاچه ارومیه، نگین فیروزه ای ایران خوب نیست…
احمد بایبوردی، کارشناس محیط زیست
