• منطقه زنگه زور کجاست و در مورد کریدور زنگزور چه می دانیم ؟

نام کریدور زنگزور بعد از جنگ ۴۴ روزه قره باغ بارها شنیده شده است و یکی از بخش های مهم توافق آتش بس پایان بخش جنگ همین منطقه زنگه زور بود. در این نوشته تفصیلی تلاش خواهیم کرد به این منطقه ژئوپولیتیک نگاهی همه جانبه داشته باشیم و نگاه تمام کشورهای تاثیر گذار در این منطقه را بررسی خواهیم نمود.

منطقه زنگه زور کجاست؟

منطقه زنگزور که امروزه بخش هایی از آن در داخل خاک آذربایجان و بخش هایی دیگر از آن در ارمنستان امروزی قرار دارد. این بخش که در جنوب این دو کشور واقع شده است و بخشی از مرز ایران با این دو کشور نیز می باشد.
زنگه زور شامل مناطق قاپان، گوریس ، قارا کلیسا(سیسیان) ، مغری در ارمنستان ، زنگیلان، قوبادلی و بخش هایی از لاچین در آذربایجان می باشد. بخش آذربایجانی زنگه زور تا سال ۲۰۲۰ در اشغال ارمنستان بود و بعد از جنگ ۴۴ روز قره باغ توسط ارتش جمهوری آذربایجان آزاد گردید.

تاریخ زنگزور

زنگزور یکی از مهمترین مراکز مبارزه خرمیان با اعراب بود. جاویدان، جوانشیر و بابک حدود ۳۰ سال در مقابل هجوم خلفای عباسی مقاومت کردند در این دوران زنگه زور یکی از مناطق فرماندهی مقاومت بود.
این منطقه در دوران حمله امیر تیمور نیز جزو مناطقی بود که مقاومت شدیدی از خود نشان داد و صدماتی جدی به سپاه گورکانیان وارد نمود همین مسئله باعث کوچ دادن بخش زیادی از اهالی منطقه به افغانستان می شود.
زنگزور در دوران استیلای امپراتوری روسیه جزو بخش یلیزاپتول بود در این دوران ۱۴۹روستای ترک نشین و ۸۱ روستای ارمنی نشین وجود داشت. در سالهای ۱۹۰۵-۱۹۰۷و ۱۹۱۴-۱۹۲۰ قتل عامهای وسیعی توسط ارامنه افراطی در این منطقه رخ داد و ۱۱۵ روستای مسلمان نشین در طی آن سالها از روی زمین برای همیشه محو شدند و ۴۴۷۲ کودک و زن به قتل عام رسیدند. در دوران حاکمیت شوروی زنگزور شرقی شامل زنگیلان، قوبادلی در منطقه آذربایجان و سایر مناطق در حوزه ارمنستان قرار گرفت.
در سالهای واپسین شوروی آخرین نمایندگان آذربایجانی ساکن در زنگه زور که در چارچوب ارمنستان زندگی می کردند از زمین های آبا و اجدادی خود رانده شده و در معرض ترور دسته جمعی قرار گرفتند . بعد از آن سالها و در دوران بعد از استقلال ارمنستان دیگر اثری از مسلمانان در این منطقه نمانده و حتی آثار تاریخی مسلمانان تخریب شده است .

پیدایش موضوع کریدور

بعد از اشغال اراضی آذربایجان توسط ارامنه در اوایل دهه نود، منطقه قره باغ هر از چندگاهی صحنه درگیری سربازان دو کشور و تبادل آتش فی مابین ارتش دو کشور بود. در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰ مجددا درگیری های مرزی آغاز شد اما این بار قضیه فرق می کرد و آذربایجان به سرعت شروع به پیشروی کرد و در ۴۴ روز یعنی تا ۱۰ اکتبر توانست بخش قابل توجهی از اراضی خود را بازپس بگیرد و در حالی که ارتش آذربایجان از شهر شوشا به خانکندی پایتخت مشرف بود، در شهر مسکو و با وساطت روسیه ، توافق صلحی با ارمنستان امضا نمود.
نهمین بند این توافقنامه به صورت ذیل می باشد:
“کلیهٔ فعالیت‌های اقتصادی و حمل و نقل در منطقه بلامانع است. جمهوری ارمنستان ایمنی ارتباطات حمل و نقل بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را به منظور سازماندهی حرکت بدون مانع شهروندان، وسایل نقلیه و بار در هر دو جهت تضمین می‌کند. کنترل حمل و نقل توسط ارگان‌های سرویس مرزی FSB روسیه انجام می‌شود. با توافق طرفین، ساخت زیرساخت‌های جدیدی که جمهوری خودمختار نخجوان را با مناطق آذربایجان پیوند می‌دهد، انجام می‌شود”
این مسیر اتصالی همان چیزی است که امروزه دالان زنگه زور شناخته می شود و آذربایجان بر اجرای این بند مصرانه تاکید می کند.

طول دالان زنگه زور چقدر خواهد بود ؟

طول دالان زنگه زور از مرز شرقی این ناحیه ارمنستان با آذربایجان تا مرز غربی ارمنستان با آذرباجان که جمهوری خودمختار نخجوان ۴۱ کیلومتر میباشد.

اهمیت کریدور زنگه زور

زنگزور نقش مهمی در افزایش اتصالات منطقه ای ایفا می کند – نه تنها در سراسر قفقاز، بلکه در سراسر اوراسیا بزرگ، پیوستن به سرزمین های ترکیه، روسیه، آسیای مرکزی، ایران و ارمنستان و پیوند اروپا به آسیا. ارتباطی که کریدور ایجاد خواهد کرد همچنین به تقویت روابط تجاری بین کشورهای مختلف کمک خواهد کرد.
به گفته الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، این کریدور به عنوان بخشی از کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب، همچنین به عنوان نقطه اتصال بین روسیه و ایران عمل خواهد کرد و دسترسی تهران را در منطقه افزایش می دهد.

در صورت اجرای موثر، مسیری که از دریای خزر و ترکیه بین آسیای مرکزی و اروپا خواهد گذشت، با دسترسی نامحدود وجود خواهد داشت.  

رابطه کریدور لاچین به دالان زنگزور

قبل از جنگ ۱۹۸۸-۱۹۹۴ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان، لاچین منطقه‌ای با بیش از ۶۵۰۰۰ سکنه بود، اهالی این منطقه اکثرا مسلمانان بودند. کریدور لاچین، یک منطقه جغرافیایی است که ارامنه از ارمنستان به قره باغ کوهستانی عبور می‌کردند.زمانی که ارامنه در سال ۱۹۸۸ شروع به اشغال قره باغ کردند، این منطقه حدود ۲۰ سال خالی از سکنه باقی ماند. سپس بنابر ادعای آذربایجان، ارامنه لبنان و سوریه برخلاف مفاد کنوانسیون ژنو در آنجا اسکان داده شدند.
همانگونه که پیش از این ذکر شد طبق توافق صلح ۲۰۲۰ قرار بر این شد که ارتباط مستقیم نخجوان به سرزمین آذربایجان و ارتباط خانکندی به سرزمین ارمنستان توسط کشور متقابل میسر گردد. بند ششم این توافقنامه به شرح ذیل است:
جمهوری ارمنستان منطقه “کلبجر” را تا ۱۵ نوامبر (برابربا ۲۵ آبان) ۲۰۲۰ میلادی و منطقه لاچین را تا ۱ دسامبر (یازدهم آذر) ۲۰۲۰ میلادی تحویل جمهوری آذربایجان خواهد داد و کریدور لاچین (به عرض ۵ کیلومتر) به عنوان تامین کننده ارتباط ارمنستان با “قره باغ کوهستانی” بدون تحت تأثیر قرار دادن شهر “شوشا” تحت نظارت صلح بانان روسیه خواهد بود.
طبق این توافق در سه سال آینده برنامه‌ای برای احداث یک مسیر جدید حمل و نقل در طول کریدور لاچین مشخص خواهد شد و ایمنی تردد در این کریدور جدید بر عهده صلح بانان روسی است. جمهوری آذربایجان امنیت افراد و وسایط نقلیه در هر دو جهت را در این کریدور تضمین می‌کند.
جمهوری ارمنستان منطقه “کلبجر” را تا ۱۵ نوامبر (برابربا ۲۵ آبان) ۲۰۲۰ میلادی و منطقه لاچین را تا ۱ دسامبر (یازدهم آذر) ۲۰۲۰ میلادی تحویل جمهوری آذربایجان خواهد داد و کریدور لاچین (به عرض ۵ کیلومتر) به عنوان تامین کننده ارتباط ارمنستان با “قره باغ کوهستانی” بدون تحت تأثیر قرار دادن شهر “شوشا” تحت نظارت صلح بانان روسیه خواهد بود.
طبق این توافق در سه سال آینده برنامه‌ای برای احداث یک مسیر جدید حمل و نقل در طول کریدور لاچین مشخص خواهد شد و ایمنی تردد در این کریدور جدید بر عهده صلح بانان روسی است. جمهوری آذربایجان امنیت افراد و وسایط نقلیه در هر دو جهت را در این کریدور تضمین می‌کند.”
حالا ارتباط بین خانکندی و ارمنستان از طریق لاچین برقرار است ولی هنوز کریدور زنگه زور شروع به کار نکرده است اما چیزی که روشن است،بدون کریدور زنگزور، کریدور لاچین و بدون دالان لاچین، قره باغ کوهستانی وجود نخواهد داشت.

چگونگی واگذاری کریدور زنگه زور به آذربایجان

جمهوری آذربایجان کریدوری را بدون نظارت خود در اختیار ارمنستان قرار داده است تا با ارامنه ساکنخانکندی، آغ دره، خوجاوند و خوجالی ارتباط داشته باشد. حالا آذربایجان منتظر است، ارمنستان هم باید اقدام مشابهی جهت ارتباط آذربایجان با نخجوان از طریق منطقه زنگه‌زور انجام دهد. درحالی‌که مناطق ارمنی‌نشین قره‌باغ، متعلق به ارمنستان نیست و جزیی از آذربایجان هستند.
دکتر افشار سلیمانی سفیر سابق ایران در آذربایجان میگوید: سیاست اعلامی ارمنستان بیانگر عدم تمایل این کشور نسبت به از دست دادن نظارت خود بر این منطقه است. اگرچه آذربایجان به ارمنستان فشار وارد می‌کند، اما به نظر می‌رسد هدف باکو، تجزیه ارمنستان نیست و اساسا چنین چیزی بر اساس قواعد بین‌المللی امکان‌پذیر نیست.

نظر آذربایجان در مورد دالان زنگه زور

طرف آذربایجانی ایجاد دالان زنگه زور رو حق مسلم خود میداند و بعد از اینکه طبق توافق دالان لاچین را در اختیار ارامنه گذاشته تا ارتباط بین خانکندی و ارمنستان برقرار باشد، حالا میخواهد از طریق این کریدور ارتباط بیواسطه بین نخجوان با سایر ارضی آذربایجان را برقرار کند.

آذربایجان که از طریق خط لوله گاز طبیعی ترانس آناتولی (TANAP)  به ترکیه و اروپا گاز می فرستد و در تلاش برای تقویت روابط خود با چندین کشور به ویژه افزایش نفوذ خود است.

نظر ارمنستان در مورد دالان زنگزور

ارمنستان همواره در تکاپو برای رفع انسداد حمل و نقلی و خروج از انزوا است. این کشور با چهار کشور ایران، آذربایجان، ترکیه و گرجستان همجوار است. اما بعد از استقلال به دلیل اشغال قره باغ مرزهای ترکیه و آذربایجان به روی این کشور بسته بوده و تنها دو مسیر ارمنستان و گرجستان به روی ایشان باز بوده که هر یک از این دو مرز نیز برای خود چالشهای خاصی دارند. به همین خاطر ارمنستان مخالف کریدور زنگه زور نیست چرا که حتما خود نیز در این قضیه زینفع خواهد بود اما با صورتبندی مسئله مشکل دارد. پاشینیان بعد از درگیریهای نظامی شهریور ماه بین دو کشور گفت:” موضع ما این بوده و ادامه دارد که قصد نداریم از طریق خاک جمهوری ارمنستان به کسی کریدور بدهیم، اما علاقه مند به باز کردن و رفع انسداد جاده ‌ از طریق خاک جمهوری ارمنستان هستیم. جمهوری ارمنستان این منطق را دارد که همه کشورهای منطقه از جمله ارمنستان و آذربایجان می‌توانند از این جاده استفاده کنند.” البته این تندترین موضع پاشینیان بوده و در ماههای اخیر مواضع دوپهلویی در این باره داشته است . مورد دیگر این که هیچ مقام رسمی ارمنی تا کنون نسبت به موضوع انسداد مرز با ایران اعلام موضع نداشته است و بیشتر بحث مدیریت این دالان مطرح است و ارمنستان در حال چانه زنی برای گرفتن امتیازات بیشتر و کنترل بیشتر از این گذرگاه میباشد.

اهمیت زنگزور برای ترکیه

ترکیه در سالهای اخیر حامی آذربایجان بوده است و در جنگ دوم قره‌باغ نیز از آذربایجان حمایت کرد. در صورت افتتاح این دالان،  حجم تجارت ترکیه نه تنها با آذربایجان بلکه با کل منطقه خاورمیانه افزایش خواهد یافت. با افتتاح کریدور زنگزور، روابط اقتصادی، لجستیکی و سیاسی کشورهای ترک تقویت خواهد شد. کریدور زنگزور این پتانسیل را دارد که ستاره طلوع جهان ترک باشد. 

موضع ایران در مورد کریدور زنگزور

ایران سرسخت ترین مخالف ایجاد کریدور زنگزور است . به نظر ایران با ایجاد این مسیر منافع اقتصادی ، سیاسی و ژئوپولیتیکش به خطر خواهد افتاد . ایران معتقد است دالان زنگزور با استفاده از منابع انرژی دریای خزر نقشه ژئوانرژی و جغرافیای انرژی جهان را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد و خزر محور پروژه کمربند جاده انرژی خواهد شد و کشورهای اروپایی با استفاده از اذربایجان عضو جدید خود تمامی گاز خزر را از طریق ترکیه و با حذف ایران به دست خواهند آورد .
ایران همواره در تریبونهای رسمی از ایجاد دالان زنگزور به عنوان بر هم زدن مرزهای سیاسی یاد کرده و ایجاد مسیر زنگه زور را با عنوان “قطع مرز تاریخی ایران و ارمنستان ” خطاب کرده اند.
برخی تحلیلگران ایرانی نیز برای این دالان عنوان دالان تورانی ناتو را انتخاب کردهاند و تذکر میدهند که علاوه بر حوزه ترانزیت و انرژی، تصرف بخش جنوبی ارمنستان و در آینده عضویت آذربایجان در ناتو، عملا پای ناتو و همچنین اسرائیل را به دریای خزر باز می‌کند و بدین ترتیب از جهت امنیتی نیز تهدیدکننده ایران است.

روسیه در مورد کریدور زنگه زور چه می گوید

روسیه معمولا به صورت واضح و روشن در مورد موضوع قره باغ و زنگزور سخن نمیگوید. اما آنچنان که معلوم است برخلاف ایران روسیه هیچ گاه لب به اعتراض در مورد دالان زنگزور نگشوده است. البته این مسئله زیاد عجیب نیست چرا که امضای روسیه در زیر توافق آتش بس ۲۰۲۰ وجود دارد و از طرفی این مسیر منافع خاصی برای روسیه دارد . اول از همه یک مسیر ممتاز برای روسیه ایجاد میشود که از طریق خزر و یا جاده به آذربایجان و بعد از آن وارد دالان زنگزور خواهد شد که قرار است توسط نظامیان روس کنترل شود. حضور این نیروها هم از لحاظ سیاسی و هم اقتصادی برای روسیه جذاب خواهد بود. وجود نظامیان روس باعث خواهد شد که این مسیر امن ترین راه برای محموله های اقتصادی روسی باشد و از طرفی روسیه دغدغه استفاده از این مسیر توسط ناتو را ندارد چرا که کنترل نسبی بر این مسیر خواهد داشت. بنابراین روسیه علاقه خاصی به افتتاح کریدور زنگه زور دارد به همین خاطر پوتین در تماسی که با نیکول پاشینیان داشت از وی خواست هر چه زودتر کریدور زنگه‌زور را باز کند.

چین و راه زنگه زور

پتانسیل حمل و نقل کالا از چین که یکی از لکوموتیوهای اصلی اقتصاد جهان محسوب میشود. مسیر ایجاد شده از طریق دالان زنگزور می تواند یک مسیر کانال سوئز باشد.با توجه به اینکه تقریباً ۱۲ درصد تجارت جهانی از طریق این کانال انجام می شود، می توان به اهمیت اقتصادی شریان های حمل و نقل جایگزین از جمله کریدور زنگزور در زیرساخت های حمل و نقل اوراسیا پی برد. به همین دلیل کشورهای آسیای مرکزی علاقه زیادی به استفاده از کریدورهای حمل و نقل جدید از جمله فرصت های ترانزیتی آذربایجان دارند. در کل چین از ایجاد راه ابریشم نو بین چین و اروپا استقبال میکند.

کریدور زنگزور چه تغییری ایجاد  خواهد کرد؟

از آنجایی که چندین بازیگر در کریدور زنگزور منافع متفاوتی دارند، منافع متضاد نیز باعث تنش در منطقه می شود. گشایش این کریدور اتصال همه کشورهای منطقه و سایر مناطق را آسان‌تر می‌کند و تنش‌ها با روابط اقتصادی جدید و همچنین تقویت رونق با تقویت روابط تجاری و لجستیکی جایگزین تنش‌ها می‌شود.

توسعه مسیر حمل و نقل ترانس خزر (CTN) و کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب (INSTC) به معنای تقویت خطوط تامین و موقعیت ترانزیتی اوراسیا است. باید گفتمانی ایجاد کرد که در آن منافع برای همه کشورهای منطقه به منصه ظهور برسد. علاوه بر این، اگر راه‌هایی با عقل سلیم برای توسعه روابط تجاری و سیاسی بدون حذف هیچ یک از بازیگران منطقه‌ای جستجو شود، می‌تواند ایده‌ها و پیشنهادهای راه‌حلی جدید را اجرا کند.