یاز اکو؛ محمد فرج‌پور باسمنجی _ ۵۳ سال پیش در چنین روزهایی دانشگاه اول و دوم وقت کشور-دانشگاه تهران۱۳۱۳ ه.ش و دانشگاه تبریز ۱۳۲۴ ه.ش شاهد برپایی یک کنگره بین‌المللی درباره رشیدالدین فضل الله همدانی و بررسی اوضاع اجتماعی ایران و تبریز از خلال جامع التواریخ بود و ۱۸ نفر شامل ۶ نفر از اساتید و شرق شناسان جهان و ۱۲ نفر از دانشمندان و تاریخ دانان ایرانی به مدت ۶ روز در دانشگاه تهران و تبریز در این کنگره مهم به ارائه نتایج تحقیقات خود پرداختند.
فرهیخته مقام رشیدالدین فضل الله همدانی(۶۴۵ -۷۱۸ ه.ق) وزیر توانمند ایلخانی و پزشک و تاریخ دان مشهور جهان اسلام که با ایجاد شهرک ربع رشیدی و کمک به ایجاد شهرک شنب غازان در مدت چند دهه تبریز را به شهر مهم علمی و پزشکی بخشی از عالم هستی تبدیل کرد.
و به قول پروفسور سید حسین نصر رئیس وقت دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، رشیدالدین فضل الله طبیب و مورخ و وزیر نامی اسلامی و ایرانی هم شاهد و هم ناظر بر تاریخ بود و هم سازنده‌ی آن.
حدود اختیار و دامنه اقتدار رشید الدین در مقام صدارت دولت پهناور ایلخانی و ایجاد منظم ترین و وسیع ترین سازمان حکومت در تاریخ ایران و تاسیس بنای دارالعلم دنیای کهن و اختصاص شگفت انگیز ترین موقوفات و بودجه و تالیف آثار و مولفات متعدد و نگارش مفصل ترین کتاب تاریخ زمان، این رشیدالدین فضل الله فاضل را در تاریخ ماندگار ساخته است.
و جالب اینجاست که برپایی آن کنگره مهم به پیشنهاد پروفسور《 کارل یان》 استاد شرق شناسی۰ دانشگاه لیدن اروپا صورت گرفت و تصمیمات مجلس علمی و تحقیقی وزارت علوم ، دانشگاه تهران و دانشگاه تبریز، ایجاد و احداث یک مؤسسه تحقیقاتی وابسته به دانشگاه تبریز با بودجه ملی در محل ربع رشیدی برای شناساندن زوایای این شهرک علمی-دانشگاهی به نسل آینده و گردشگران بین‌المللی بود که متاسفانه هنوز بعد از ۵۳ سال صورت عملی به خود نگرفته است و حتی تلاش های دکتر سبحان اللهی در استانداری دوره اصلاحات و برپایی همایش بین المللی ربع رشیدی و تشکیل هیئت امنای علمی متاسفانه با شروع به کار دولت احمد نژاد به فراموشی سپرده شد و تلاش دانشگاه تبریز و استاندار وقت یک نتیجه ای هم داشت و ان ثبت جهانی وقف نامه‌ی ربع رشیدی در کتابخانه‌ی ملی (مرکزی فعلی تبریز)بود.
مطالعه‌ی مجموعه های خطابه های تحقیقی این کنگره جهانی، که حدود ۶۰۰ صفحه از سوی دانشگاه تهران در سال ۱۳۵۰ ه.ش به زیور طبع آراسته شده ، در مقاله‌ی استاد ابراهیم باستانی پاییزی که در ان نقش بسته، می‌خوانیم؛ رشید الدین فضل‌الله با تیز بینی و تدبیر بعد از حمله مغول ، کتاب تاریخ مستند خود را تدارک دیده و علاوه بر این که مشحون از داستان هاست ولی به تاریخ مغولان و ترکان نیز پرداخته و جزو منابع دست اول محسوب می‌شود.
استاد شیرین بیانی نیز در مقاله‌ی مستند خود کار سترگ رشیدالدین فضل الله را به این دلیل می‌ستاید که وی و بزرگان زمان با کیاست و فطانت به تدریج توانستند زمام امور را در دست گیرند و با روشن بینی خاص و توجه به اداب و سنن ، فرهنگ و تمدن خود را از نفوذ بیگانه پاک سازند.
اما دکتر مجید رهنما، وزیر وقت علوم و اموزش عالی در مقاله تحقیقی خود به یک نقطه جالب از تدبیر و زمامداری رشیدالدین بزرگ اشاره میکند و می‌گوید؛ همانطور که موسسات علمی معتبر جهان سعی می‌کنند از وجود دانشمندان برجسته از ملل مختلف بهره گیرند و نام این کار امروز جلب مغزهای متفکر است، خواجه رشیدالدین نیز دائما طبق برنامه‌ی دقیق و منظمی مراقبت بوده است که از یک سو مغزهای برجسته را در ربع رشیدی تبریز جمع آوری کند و از سوی دیگر از وجود آن‌ها نهایت استفاده را در اموزش داشته باشد و اوردن ۶۰۰۰ دانشجو و طالب علم از سراسر دنیا به تبریز موید این مطلب است.
یا انجا که مرحوم عباس اقبال اشتیانی کتاب جامع التواریخ رشیدالدین را(بزرگ ترین شاهکار تاریخ و آثار ادبی ایران و مهم ترین تالیف تاریخی جهان دانسته) و علاوه بر آن استاد عباس زریاب خوئی از نگارش خوشنویسی هزار جلد قرآن عظیم با خط خطاطان معروف جهان اسلام در تبریز پرده برداشته و استاد غلامرضا سلیم استاد وقت دانشگاه تهران به زوایای تعلیم و تربیت در ربع رشیدی پرداخته و معتقد بود که آموزش در این دارالعلم از کتاب عظیم قرآن منبعث شده و اداب و قوانین حاکم در ربع رشیدی علاوه بر رعایت قواعد و آئین دین داری و حمایت از افتادگان ، اقامه‌ی نمازهای ۵ گانه، پرداخت زکات مال، روزه‌ی ماه رمضان،اطاعت خدا و رسول‌الله ، توجه به علم و تحقیق و تتبع و تربیت پزشک و داروسازی و امثالهم بوده‌است و…
استاد زنده‌یاد سید جعفر شهیدی در مقاله‌ی علمی خود با عنوان سبک آثار فارسی خواجه رشیدالدین به این نکته‌ی ظریف اشاره دارد که همه‌ی نامه ها، نصایح و آثار این مرد بزرگ تاریخ اقتباس از آیات قران و درج امثال و اشعار فارسی و عربی است.و تاکید وی بر این امر که 《دبیران را به اندازه‌ی توانایی رعایت کن》 اوج علاقه‌ی وی به معلمان و دبیران و نویسندگان است. استاد مجتبی مینوی در تحقیقات خود می‌آورد که در شهرک ربع رشیدی تبریز زبان های هندویی، ترکی،مغولی،تبتی، پارسی و عربی رایج بوده و رشیدالدین برای ترجمه کتب چینی نیز از چند مترجم بهره برده است و استاد مجتبی مینوی تاکید میکند که عده‌ای در تبریز کلمه‌چی یا مترجم به زبان ما بودند یعنی کسانی که گقته‌ی دیگری را به زبان دیگری بگوید.
شادروان دکتر غلامحسین یوسفی نیز در این کنگره با مقاله‌ای علمی تحت عنوان انعکاس اوضاع اجتماعی در آثار رشیدالدین فضل‌الله به تبریز آمده بود، بیان داشت ساختن کاروانسراها باراندازها بر هر دروازه تبریز باشکوه، برای رفاه حال تجار، پیش بینی افزایش جمعیت تبریز در سال های بعد و احتیاج به عمارات دوسه طبقه، ساختن غازانیه در غرب تبریز، اوردن هرنوع درخت میوه و حبوبات از همه ممالک به تبریز و کاشتن و به ثمر رساندن آن‌ها ، حکایت از اهتمام رشید الدین و غازان خان به عمران و ابادانی تبریز و ساختن یک شهر باشکوه اسلامی-جهانی بود.
این یادداشت را با جملاتی از زنده یاد دکتر منوچهر مرتضوی استاد مسلم دانشگاه تبریز با عنوان تبریز در روزگار خواجه رشید الدین به پایان می‌بریم؛
آنجا که این استاد عزیز سفرکرده در تحقیقات گسترده خود درباره‌ی ایلخانیان و خواجه رشیدالدین فضل الله نوشت؛
بی هیچ تردیدی رشیدالدین فضل الله موثر ترین و بزرگوار ترین شخصیت در بین این بزرگان است که در روزگار دو ایلخان بزرگ یعنی غازان و الجایتو از مقر صدارت و وزارت خویش، یعنی دارالسلطنه تبریز، با سیاست و حکمتی بی‌نظیر امور دولت پهناور ایلخانی را اداره می‌کرد و در ضمن رهبری مدبرانه حکومتی بزرگ، که با مشکلاتی مهم از قبیل تنظیم و اجرای قوانین جهانبانی و توسعه متصرفات و فرونشاندن آتش آشوب ها و سرکشی ها در مرز های دوردست و مقابله دائم با دشمنانی قوی پنجه چون ملوک مصر و شام روبرو بود، لحظه ای از انشا و ابداع آثار خیر و تقویت و حمایت علوم و فنون و صنایع و حرفه ها و تربیت اهل علم و صنعت نمی‌آسود و بخش بزرگی از عظمت تبریز پایتخت ایلخانی و رونق آن شهر را باید مولود همت و کوشش و ناشی از برکات وی بدانیم.
با این وصف در مجد و عظمت تبریز ۷۰۰ سال پیش که با ربع رشیدی و دانشمندان و وزیران خرد ورز با شهر غازانیه در غرب و رشیدیه در شرق و ارک علیشاه در مرکز ،شهره عالم بود و مشهورتر از امروز ، علم و ابادانی و شکوه ان اقصی نقاط عالم را گرفته بود ولی افسوس از ان تمدن منحصر بفرد نمادی و موسسه ای و دانشگاهی برای نسل ما به یاد گار نمانده است تا فرزندان ایران که برای کار و علم اموزی امروز به غرب می روند بدانند که روزگاری تبریز کهن محل جذب نخبگان عالم بود.با این وصف در کتابخانه شخصی دوست دانشمندم دکتر صمد اسمعیل زاده پزشک و محقق ساعت ها به گفتگو نشستیم که برای یادمان های باشکوه خواجه رشید الدین فضل‌الله همدانی امروزه باید چه تدابیری اندیشیده شود.
و وظایف متولیان فرهنگی و علمی و همینطور دین ما فرزندان امروز تبریز برای شناساندن و الگو گیری از ان همه مجد و شکوه یادگارهای مردان بزرگ گذشته مان چیست.
