یازاکو؛ دکتر علی محمدی پور، عضو انجمن آموزش محیط زیست و توسعه پایدار ایران – کاهش سریع سطح آب‌های زیرزمینی در دشت‌های حاصل‌خیز آذربایجان شرقی، به ویژه در مناطق مرند، ملکان، مراغه، بناب و عجب شیر، دیگر فقط یک هشدار نیست بلکه نشانه‌ای از یک فاجعه زیست‌محیطی و اجتماعی در حال نزدیک شدن است. این وضعیت نگران‌کننده نیازمند اقداماتی فوری و قاطع در راستای مدیریت جامع منابع آب و ارزیابی مجدد شیوه‌های کشاورزی است، تا آینده این منطقه حیاتی را حفظ کنیم. ادامه کاهش این منبع ارزشمند تهدیدی جدی برای تعادل زیستی لطیف آذربایجان شرقی و معیشت ساکنان آن به شمار می‌آید.
کاهش مداوم ذخایر آب‌های زیرزمینی فقط یک نگرانی زیست‌محیطی انتزاعی نیست، بلکه تهدیدی واقعی برای تنوع زیستی و سلامت اکوسیستم‌های آذربایجان شرقی است. اثرات پی‌درپی این بحران دامنه وسیعی دارد. کاهش آب‌های زیرزمینی به طور مستقیم تعادل اکوسیستم‌های محلی را مختل می‌کند. بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری به دسترسی مداوم به آب زیرزمینی وابسته‌اند. پایین آمدن سطح آب باعث از بین رفتن زیستگاه‌های حیاتی می‌شود که بر روی زندگی گونه‌ها تأثیر منفی می‌گذارد و زنجیره غذایی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، که به نوبه خود به کاهش تنوع زیستی منجر می‌شود. یکی از مشهودترین و هولناک‌ترین پیامدها، خشک شدن منابع آبی طبیعی است. رودخانه‌ها، جوی‌ها و چشمه‌هایی که روزگاری پرآب بودند، اکنون به جریان‌های ضعیف یا حتی ناپدید شده تبدیل شده‌اند. این خشک‌سالی نه تنها بر زندگی آبزیان تأثیر می‌گذارد، بلکه بر دسترسی به آب برای کشاورزی و مصارف خانگی نیز تأثیراتی مخرب دارد و بحران را تشدید می‌سازد. عواقب آن به آسیب‌های جبران‌ناپذیری به اکوسیستم‌هایی خواهد انجامید که قرن‌ها برای تکامل آن‌ها زمان صرف شده است. با کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، غلظت آلاینده‌ها در باقی‌مانده آب‌های زیرزمینی افزایش می‌یابد. این می‌تواند شامل آلودگی‌های طبیعی و همچنین آلاینده‌های ناشی از روان‌آب‌های کشاورزی و تخلیه‌های صنعتی باشد. این وضعیت به کاهش کلی کیفیت آب منجر می‌شود و آن را برای مصرف انسانی و کشاورزی ناامن می‌سازد. این مسئله یک تهدید جدی برای سلامت عمومی به همراه دارد. آذربایجان شرقی به خاطر تنوع بالای اکوسیستم‌هایش شناخته شده است. اکوسیستم‌های خاص و حساسی که به تغییرات سطح آب حساس هستند، به‌ویژه در معرض خطر آسیب‌های بلندمدت قرار دارند. بحران آب‌های زیرزمینی در آذربایجان شرقی یک تهدید جدی برای ثبات اقتصادی و اجتماعی این منطقه تیز به شمار می‌آید. بخش کشاورزی که به شدت در سنت‌های آذربایجان شرقی ریشه دارد، به شدت تحت تأثیر کاهش ذخایر آب‌های زیرزمینی قرار گرفته است. روش‌های کشت سنتی که به شدت به آبیاری وابسته‌اند، روز به روز غیرقابل تحمل‌تر می‌شوند. کشاورزان با واقعیت عمیق کاهش تولید، ناکامی در برداشت‌ها و افت درآمدها روبرو هستند. این بحران می‌تواند باعث کاهش شدید تولیدات کشاورزی و بروز کمبود غذا شود. کاهش کیفیت آب شرب به دلیل افزایش غلظت آلاینده‌ها و کاهش منابع سنتی، یک وضعیت بحرانی جدی در سلامت عمومی را به وجود می‌آورد. جوامع روستایی که به شدت به آب‌های زیرزمینی وابسته‌اند، به ویژه در معرض بیماری‌های ناشی از آب، قرار دارند و این مسئله بار اضافی بر دوش زیرساخت‌های بهداشتی منطقه می‌گذارد. فقدان دسترسی به آب تمیز و ایمن، خطراتی برای سلامت بلندمدت جامعه ایجاد می‌کند.
از طرفی کاهش حجم آب زیرزمینی نه تنها کمبود آب را تشدید می‌کند، بلکه باعث فرونشست زمین و ایجاد ترک‌های زمین‌شناسی می‌شود. این پدیده به زیرساخت‌ها، مانند جاده‌ها، پل‌ها، لوله‌ها و ساختمان‌ها آسیب می‌زند و منجر به خسارات اقتصادی قابل توجهی می‌شود. بی‌ثباتی زمین، اساس جوامع را تهدید کرده و خدمات حیاتی را مختل می‌کند.
همچنین فروپاشی بخش کشاورزی و رکود اقتصادی ناشی از کمبود آب، سبب مهاجرت گسترده از مناطق روستایی به مراکز شهری می‌شود. این مهاجرت داخلی می‌تواند مشکلات اجتماعی زیادی را در شهرها ایجاد کند و فشار بر زیرساخت‌ها و خدمات عمومی را افزایش دهد. این حرکت منجر به از دست رفتن جوامع سنتی و میراث فرهنگی آن منطقه از استان شود.
با توجه به فوریت وضعیت، انجام اقدامات زیر برای ارائه راهکارهای مؤثر و بلندمدت ضروری است. انتقال از روش‌های سنتی آبیاری به فناوری‌های مدرن، مانند آبیاری قطره‌ای و سیستم‌های اسپری، برای کاهش مصرف آب و افزایش برداشت محصول بسیار حیاتی است. باید تکنیک‌های مدرن مدیریت آب به یک رویه استاندارد در استان تبدیل شود.
تنوع بخشی به کشت با استفاده از گونه‌های کم‌آب و مقاوم به خشکی، برای سازگاری با شرایط اقلیمی جدید ضروری است. این شامل ترویج تحقیق و توسعه این محصولات و ارائه مشوق‌هایی برای کشاورزان به منظور پیروی از شیوه‌های کشاورزی پایدار است.
بحران آب زیرزمینی در آذربایجان شرقی یک چالش جدی محیط‌زیستی و اجتماعی-اقتصادی است که نیازمند توجه فوری است. سلامت بلندمدت، رونق اقتصادی و رفاه کلی منطقه و ساکنان آن بستگی به پذیرش راه‌حل‌های مؤثر و پایدار دارد. این تنها یک مسئله محیط‌زیستی نیست، بلکه یک مسئولیت اجتماعی و انسانی است که باید به آن پرداخته شود. چالش‌های ناشی از بحران آب‌های زیرزمینی در آذربایجان شرقی نه تنها به محیط زیست آسیب می‌زند، بلکه پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم اجتماعی و اقتصادی قابل توجهی دارد. به همین دلیل، اقدامات فوری و جمعی از سوی دولت‌ها، نهادهای غیر دولتی و ساکنان محلی برای مدیریت بهینه منابع آبی و احیای اکوسیستم‌های آسیب‌دیده ضروری است.
