تبریز، میزبان اولین اسکناس چاپ شده در ایران
تبریز را شهر اولین‌ها خوانده‌اند چرا که زایش و آغاز کارهای بزرگی در ایران به این شهر تعلق دارد. بدون شک شهر تبریز و دیار آذربایجان از دوران ایلخانان (یعنی نزدیک به هشتصد سال پیش) در مرکز تحولات مهم تاریخی، سیاسی، اجتماعی، تجاری، اقتصادی و فرهنگی ایران زمین قرار داشته است. در عرصه‌های تجاری و مالی و طبع سکه و انتشار اسکناس نیز، تبریز آغازگر چاپ پول کاغذی یا همان اسکناس بوده است. در سال ۶۷۲ ه.ش. به دنبال برباد رفتن سکه‌های خزانه‌ی کیخاتو (ایلخان مغول)، وزیر وی، خواجه صدرالدین احمد زنجانی (و به روایتی عزالدین مظفر از نزدیکان وزیر کیخاتو)، پیشنهاد انتشار چاو یا همان پول کاغذی را مطرح کرد. پس از تایید کیخاتو، نخستین چاوخانه (چاپخانه‌ی امروزی) با دستور وی در تبریز دایر و اولین اسکناس در تاریخ این مرزوبوم در این شهر چاپ و منتشر شد، اما پس از مدت کوتاهی، بر اثر مقاومت شدید مردم مجبور شدند این فرمان را لغو کنند. اسکناس یک درهمی چاپ‌شده در آن زمان، قدیمی‌ترین اسکناس شناخته شده در ایران است که منقّش به «لااله الاالله و محمد رسول‌الله» است.
با سیر حوادث تاریخی و ناملایمات تاریخ، بار دیگر سکه در کشور رواج یافت؛ اما در دوران قاجار، در زمان نیابت عباس میرزا که ولیعهدی حکومت قاجار را برعهده داشت، اقدامات قابل توجه و مهمی در تبریز اتفاق افتاد که یکی از آن اقدامات مهم و برجسته، ایجاد ضرابخانه‌ی سکه‌ی ماشینی و ضرب سکه‌ی طلا در دارالسلطنه تبریز بود. از طرف دیگر چون در سال ۱۱۸۶ ه.ش. تبریز مورد توجه خاص شاه قاجار بود، با اجازه‌ی شخص شاه، اولین بار ضرب سکه در این شهر اتفاق افتاد و ضرابخانه‌ی رسمی در ایران نخستین بار در شهر اولین‌ها برقرار شد. به دنبال موفقیت کسب شده درخصوص ضرب سکه در تبریز، بار دیگر ضرابخانه به طور رسمی در اغلب شهرهای مهم و معتبر ایران راه‌اندازی شد.
جای خالی نمادی از تبریز و آذربایجان بر روی اسکناسها
از هنگام ضرب سکّه تا کنون که اسکناس وسیله‌ی اصلی تبادل کالا و خرید مایحتاج عمومی بوده است، هر حکومتی از اسکناس و سکّه به عنوان یکی از بهترین نمادهای برجسته‌ی فرهنگی بهره می‌برد. سکه و اسکناس در کشورهای مختلف، همیشه نشانه‌ای از نمادهای دینی، ملی، مکانهای مهم تاریخی، آثار هنری، افتخارات، شخصیت‌های برجسته و یا حتی آرمان‌‌های آن کشور را دربردارد. هنوز که هنوز است، چشم جهان‌بین روی اسکناس دلار، مورد تحلیل قرار می‌گیرد؛ در تاریخ اسکناس ایران نیز اکثر نقش‌های حک شده بر روس اسکناسها در دوران قاجار متشکل از نگاره شاه و نماد شیر و خورشید بود. در دوره‌ی رضاشاه، گرچه اکثر اسکناسها باز هم متشکل از نگاره شاه و نماد شیر و خورشید بود، اما در دوره‌ی متاخر رضاشاه، نگاره‌هایی از اماکن باستانی یا طبیعی ایران در پشت اسکناس از جمله آرامگاه دانیال نبی، دامنه‌ی کوه‌های البرز، سه خط طلایی راه‌آهن شمال، تخت جمشید، کشتی سلطنتی، پاسارگاد و کوه دماوند چاپ شد.
در سالهای اول حکومت محمدرضا شاه (۱۳۲۰-۱۳۲۷) نیز شاهد چاپ عکس شاه در روی اسکناس و نمادهای به‌کار رفته در دوران متاخر رضا شاه (اضافه شدن پل تاریخی دزفول) هستیم. در سالهای بعدی (۱۳۲۷-۱۳۳۰) عکس مکانهای تاریخی‌ای چون اژدهای بالدار طاق بستان، سنگ‌نگاره شیر گاوشکن، سنگ‌نگاره پیشکش‌آوران تخت جمشید، کاخ داریوش کبیر، پل ورسک – راه‌آهن شمال و نقاشی مینیاتور کاخ چهل‌ستون در پشت اسکناس منتشر شد. در دوره سوم (۱۳۳۰-۱۳۵۷) چاپ اسکناس در دوران محمدرضاشاه نگاره‌هایی چون مهر سلطنتی داریوش کبیر، عالی قاپو، داریوش بر اورنگ شاهنشاهی، پل الله‌وردی خان، آرامگاه ابن سینا، بنای بانک ملی، سد و تونل کوهرنگ، پالایشگاه آبادان، سد کرج، مجسمه رضا شاه و هتل رامسر، فرودگاه مهرآباد، نقش جام مارلیک، آرامگاه حافظ، نقاشی مینیاتور شکارگاه، اصول انقلاب سفید اصلاحات ارضی، منظره کاخ گلستان اثر کمال‌الملک، سد امیرکبیر، موزه پهلوی، میدان شهیاد و نشانواره پنجاهمین سال شاهنشاهی پهلوی بر روی اسکناسها نقش بست.
با پیروزی انقلاب اسلامی، طی سالهای ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۰ نگاره‌ای از بارگاه علی بن موسی‌الرضا جایگزین تصویر محمدرضا شاه پهلوی شده و مدرسه چهارباغ، آرامگاه ابن سینا، نقش جام مارلیک، آرامگاه حافظ، پالایشگاه تهران و مجلس شورای ملی در پشت اسکناس جای گرفتند. اما طی دهه‌ی ۶۰، شاهد نگاره‌هایی از سیدحسن مدرس، مسجد جامع یزد، نماز جمعه، مدرسه فیضیه، آزادسازی خرمشهر و راهپیمایان بر روی اسکناس و مجلس شورای اسلامی، جهاد سازندگی، سردر دانشگاه تهران، قبه الصخره، کعبه، بارگاه حضرت معصومه و بارگاه امام رضا(ع) بر پشت اسکناس هستیم.
از دهه ی ۷۰ به این سو تصویر امام خمینی (ره) در تمامی اسکناسها بر روی اسکناس و نگاره‌هایی چون گل و بلبل، ماهواره امید، ظروف سفالی قرن هشتم هجری، کوه دماوند، میدان نقش جهان، مسجدالاقصی، خانه آقازاده ابرکوه، نقشه ایران با نماد اتم و آرامگاه سعدی در پشت اسکناس هستیم.
همانطور که ملاحظه شد با وجود اهمیت تبریز در طول تاریخ گذشته‌ی ایران و همچنین نقش بی‌بدیل آن در جنبش تنباکو، جنبش مشروطه و پیروزی انقلاب اسلامی با این حال جای نمادهایی از تبریز و آذربایجان بر روی اسکناس به عنوان یکی از مهمترین اسناد معتبر کشور خالی بود. در سری اخیر چاپ اسکناسها که به سری چهار صفر کمرنگ معروف شده، شاهد نگاره‌ی مقبره الشعرای تبریز بر روی اسکناس ۲۰هزار ریالی یا ۲ تومانی جدید هستیم. اتفاقی که باید آن را به فال نیک گرفت.
خبر چاپ عکس مقبره استاد شهریار که از چهره‌های معاصر ادبیات آذربایجان و به نوعی یکی از هویت‌های فرهنگی تبریز به شمار می‌رود، خبر خوبی برای مردم این خطه از کشور و به‌خصوص اهالی ادب و هنر است. اقدام جالب دیگری که در این زمینه صورت گرفته است، چاپ بخشی از شعر «علی ای همای رحمت…» استاد شهریار در پشت اسکناس ۲۰ هزار ریالی جدید نیز در نوع خود اقدام شایسته و بجایی تلقی می‌شود.
با این حال هنوز جای خالی نمادهای تبریز و آذربایجان بر روی سکه‌ها، صفحات پاسپورت و دیگر اسناد معتبر کشور حس می‌شود و جا دارد نگاره‌ی مسجد جامع تبریز یا مجموعه‌ی شیخ صفی‌الدین اردبیلی به عنوان دو نماد مهم آغاز تشیع در دوران صفوی بر روی اسکناسها، سکه‌ها و اسناد معتبر کشور در دوران جمهوری اسلامی ایران جای گیرند چرا که می‌توانند به عنوان یک نماد مهم دینی، تاریخی و فرهنگی در این دوران به شمار آیند.
ساسان نیک رفتار خیابانی
