تبریز شهری نیست که بتوان به سادگی از کنار آن گذشت؛ گفته می شود شهری در جهان نیست که این همه مباحثه و مناظره پیرامون گذشته آن وجود داشته باشد. کدام شهر است که نامش چنین محل بروز نظرات مختلف باشد. این چه جایی است که هنرمندان، دانشمندان، سیاستمداران، شاعران و ادیبان بزرگی را به خود جلب کرده است؟
چه چیزی در این پیر شهر نهفته که آنرا کوی دلبران کرده و عاشقانه خاک آن را توتیای چشم می کنند. طبق اسناد و مدارک درج شده در کتاب «تاریخ پانصد ساله تبریز»، تبریز در اواسط سده نهم به مرکز صنعت و بازرگانی تبدیل شد و رفته رفته رونق یافت.
در اواخر سده دهم نام تبریز را در میان شهرهای بزرگ می‌بینیم؛ اما زلزله نیمی از شهر را ویران می‌کند. از اواخر سده نهم تا اواسط سده یازدهم میلادی دوره پیشرفت اقتصادی تبریز بود و بخش اقتصادی تبریز به ۲مقوله صنعت و بازرگانی تقسیم شده است .
بر اساس اطلاعات درج شده در کتاب «تاریخ پانصد ساله تبریز»، در اواسط سده ۱۱ میلادی پیشرفت صنعت در انتها وابسته به عواملی مانند افزایش تقاضای داخلی و خارجی و برقراری ثبات سیاسی را امنیت و آسودگی در راه های بازرگانی و تعدیل مقدار مالیات است. در فصل چهارم این کتاب در زیر تاریخ اقتصادی و اجتماعی طبیعی در سده های شانزدهم و هفدهم آمده است: در این زمان تبریز یکی از مهمترین مراکز صنعتی در شرق نزدیک و میانه بود.
رشد صنعت در تبریز در ربع‌های اول و سوم سده شانزدهم و ربع‌های دوم و سوم سده هفدهم میلادی به اوج خود رسید، حاکمان صفوی چند کارگاه بافندگی در تبریز تاسیس کردند.
قالی های بافت تبریز نه تنها به همسایگان ایران که به اروپا نیز صادر می شد .در سده هفدهم این صنعت و انواع صنعت مانند کفش شیشه گری کاغذ سازی به طور گسترده در تبریز رواج داشت.
مرکز اسناد شمال غرب کشور در تبریز نشستی تحت عنوان «تاریخ صنعت تبریز در تاریخ معاصر با تکیه بر اسناد» برگزار کرد.
در این نشست ایوب نیکنام آذربایجان پژوه چنین گفت: زمانی که نیروی بخار هنوز اختراع نشده بود صنعت ما با اروپا فاصله چندانی نداشت. تقریباً تمام وسایل و صنایعی که در اروپا بود همزمان در تبریز نیز ساخته می‌شد، اقلامی مانند سماور و کفش که در اروپا با دست درست می کردند با همان کیفیت نیز در تبریز توسط صنعتگران درست می شد.
وی ادامه داد: طبق اطلاعات کتاب «تاریخ پانصد ساله تبریز» در دنیا صنعتی نیست که در تبریز موجود نباشد. هر صنعتی که در کشورهای دیگر باشد در تبریز هم وجود داشت برای نمونه در میدان کاه تبریز طبق اسناد به دست آمده حتی نساجی و کبریت سازی نیز در تبریز وجود داشت.
دوره ایلخانیان دوره درخشانی در صنعت تبریز و منطقه بود؛ در این دوره در تبریز بازار مسگران، آهنگران و کفاشان وجود داشت و صنعت ایران را با تبریز می شناختند.
نیکنام خاطرنشان کرد: ما اسنادی داریم که نوشته ایالت جلیله آذربایجان؛ طبق اسناد تاریخی در دوره ایلخانیان ما صنایع معتبر زیادی همچون اسلحه‌سازی هم در تبریز داشتیم . بر خلاف ادعای برخی محققان که دوره قاجار را دوره افول و شاهان آنها را بی کفایت معرفی می‌کنند، از زمان ناصرالدین شاه صنعت آذربایجان رشد قابل توجهی داشت و قبل از آن هم در زمان عباس میرزا در تبریز برخی صنایع از جمله اسلحه سازی و توپخانه ایجاد شده است.
وی ادامه داد: پیشکار آذربایجان در یکی از روزنامه‌های لندن اطلاعیه می دهد مبنی بر اینکه کسانی که در آذربایجان سرمایه گذاری کنند معاف از مالیات بوده و مشوق هایی نیز دریافت خواهند کرد و این نشانگر اهمیت و قدمت صنعت در تبریز است.
وی با بیان اینکه صنعت کبریت سازی زمانی صنعت استراتژیکی بود، کبریت ایران را مدیون صنعت کبریت سازی تبریز دانست و گفت: میرزا حسین واعظ اولین کارخانه را در سال ۱۲۹۲ در تبریز دایر کرده و کبریت سازی مشهور توکلی نیز در تبریز جززو صنایع قدیمی و معتبر است که سالیان سال در ایران به تولید کبریت ادامه داده و خانواده توکلی ماشین آلات کبریت سازی را نیز خودشان طراحی کرده بودند که دستگاهی به نام «وال» بود که به شهرهای دیگر نیز این دستگاه را می دادند.
نیکنام خاطرنشان کرد: سال ۱۳۰۴ در تبریز ماشین جوراب بافی توسط صنعتگران تبریزی درست می شود که از دستگاه های خارجی هم با کیفیت بوده و قیمت آن نیز در مقایسه با آنها بسیار پایین بود اما متاسفانه الان در کشور نمی تواند دستگاه جوراب بافی بسازند.
