به گزارش پایگاه خبری یاز اکو، فرش تبریز از آن دسته صنایع دستی ست که در موزه ها و کلکسیون های میلیاردی سراسر جهان در کنار سردیس ها، کوزه ها، کتیبه ها و سایر آثار باستانی چند هزار ساله ایرانی به چشم می خورد. موزه های انگلیس، روسیه، ایتالیا، فرانسه و حتی در موزه های امریکایی حتما رد پای فرش ایرانی را به وضوح خواهید دید آن هم با قدمتی چند صد ساله. اگر نام قالی پازیریک با قدمتی چند هزار ساله را شنیده باشید شاید بد نباشد اگر بدانید که این قالی تاریخی و افسانه ای هم با تحقیق و تفحص های صورت گرفته سر از ایران درمی آورد. قالی ایرانی اما با این ظرافت و زیبایی اش همیشه خدا معرف فرهنگ و هنر ایرانی هم بوده است.
چهار گوشه کشورمان را که بگردید از روستاهای دور دست گرفته تا چادر ایلیاتی ها و گاهی در کوچه پس کوچه شهرها حتی در پایتخت پرغوغایمان هنوز که هنوز است دار قالی پابرجاست. این دارها اما به واسطه اقوام هزار رنگمان هر کدام شکل و شمایل و داستان های به خصوصی دارند و قالی های منحصربفردی را به نمایش می گذارند که آداب و رسوم و حتی ویژگی های طبیعی هر منطقه را به نمایش می گذارد. در میان شهرها و روستاها اما تبریز در قالی و قالی بافی شهرتی جهانی دارد. به بهانه آشنایی با ظریف ترین فرش های ایرانی سری به مهد هنر فرش بافی ایران یعنی تبریز می زنیم.
فرش تبریز، یادگاری از تاریخ
اینکه دقیقا از چه زمانی بافت فرش در منطقه آذربایجان و به خصوص تبریز آغاز شده هنوز هم در هاله ای از ابهام است اما آنقدر هست که تبریز را با نام “شهر جهانی بافت فرش” در میان جهانیان شهره کرده است. اگر خوب به جغرافیای تبریز و منطقه آذربایجان نظر کنید حتما شما هم متوجه رونق دامپروری در این منطقه خواهید شد. داشتن مراتعی پربار و رونق دامپروری و متعاقبا تولید پشم مرغوب و فراوان شرایط را برای بافت فرش و زیرانداز مهیا می کرد. فرشی که احتمالا در خانه ی روستایی ها بافته می شده و بیشتر جنبه رفع احتیاج داشته است و نه وجهه تجاری.
فرش تبریز در ابتدا تراکم و یا به اصطلاح کارشناسان فرش بافی رج شمار پایینی داشته و طرح ها نیز به مراتب درشت تر بوده اند. رنگ ها نیز اغلب رنگ های تند و خام. اما همین که در تاریخ به پیش می رویم، به وضوح می توانیم رد پای بافت فرش و پیشرفت آن را در دوران حکومت مغول ها و هلاکوخان در تبریز ببنیم که اندک اندک خرید و فروش فرش رونق می یابد. برای این سفر تاریخی باید یک سر تا موزه لندن بروید و حتما قالی مشهور مسجد اردبیل را ببینید.
رونق فرش بافی در دوره های سلجوقی، ایلخانی و حتی تیموری نیز ادامه پیدا می کند و طرح ها و رنگ ها هی پخته تر می شوند. دسترسی به مسیر جاده ابریشم نیز به کمک تبریز می آید و آوازه فرش ها و طرح های تبریزی ها به گوش جهانیان هم می سد. این پیشرفت ادامه پیدا می کند و در نهایت در دوران حکومت صفویان و پایتخت نشینی تبریزیان به یکباره تحولاتی عظیم در تولید فرش دستبافت تبریزی رخ می دهد. حضور طراحان به نام و خوش ذوق و همچنین تحولاتی در زمینه رنگرزی سبب می شود تا سر و کله کارگاه های بزرگ تولید فرش در تبریز پیدا شود و تولید فرش به یکباره فزونی یابد. نقش ونگارهای متفاوت و ایرانی، طرح های بدیع، رنگ های نو و هنر قالیبافان تبریزی دست به دست هم می دهند و از فرش تبریز یک معجزه می سازند.
همین چند سال پیش یک تخته فرش ایرانی که از دوران صفویه به یادگار مانده بود به مبلع ۱۱۵ میلیلارد تومان در یک حراجی در آمریکا به فروش رفت که نشان از ارزش والای این اثر زیبا داشت. اما رونق فرش و فرش بافی با افول صفویه در تبریز افول پیدا می کند تا اینکه در زمان حکومت ناصرالدین شاه باب جدیدی به روی بافندگان و تاجران تبریزی گشوده می شود. آشنایی با بازارهای آن سوی آب ها سبب می شود تا بازاری جدید و صد البته کنجکاو و مشتاق برای فرش تبریزی پیدا شود. اروپایی ها و آمریکایی ها تبدیل به خواستاران پرو پا قرص فرش ایرانی می شوند و بازار تجارت داغ داغ می شود.
حالا دیگر رنگرزی غربی هم راهش را به تبریز باز می کند و این تحول عظیم سبب تولید رنگ های متفاوت تر و باب طبع اروپایی ها شده و نخ ها به مراتب یکدست تر رنگ می شوند و در نهایت ظرافت فرش ها نیز افزایش قابل توجهی می باید. با ساخته شدن تیمچه ها و سراها در راسته بازار هم دیگر تجارت فرش آنقدر ریشه دار می شود که اقتصاد منطقه آذربایجان را قبضه می کند. این روال در دوران پهلوی نیز ادامه پیدا می کند و بازار تبریز روز به روز در بازارهای جهانی محبوب تر می شود. با وقوع جنگ تحمیلی و در دوران نابسامان اقتصاد آن روزها هم این فرش تبریز است که با ارز آوری اش به داد اقتصاد آن روزها می رسد. هنوز هم فرش تبریز در تمام جهان شناخته شده و محبوب است و خیلی ها صنایع دستی ایران را با نام فرش اصیل و زیبای تبریز می شناسند.
الیاف فرش تبریز
در میان فرش های بافت تبریز، فرش های سنتی از پشم و پنبه استفاده می کردند به طوریکه که چله کشی یا همان تار فرش از جنس نخ پنبه و پود فرش یا به عبارتی گره ها از جنس پشم بود. با مرور زمان اما ابریشم هم پایش را به فرش های تبریزی باز کرد و حالا فرش های چله ابریشم، گل ابریشم و تمام ابریشم هم جزو فرش های دست بافت تولید تبریز است. آنطور که از گفته ها برمی آید، تامین نخ های فرشبافی در دوران قدیم بیشتر از منطقه ماکو صورت گرفته و رنگرزی هم کاملا به صورت گیاهی انجام می شده است.
امروزه نیز تمام نخ های مورد نیاز از بازار داخلی تامین می شود اما گاهی برای مرغوب تر شدن فرش از نخ های مرغوب سایر کشورها همانند نیوزلند نیز استفاد می شود. رنگرزی صنعتی با تنوع و کیفیت بالا هم حالا جای رنگرزی گیاهی را گرفته و تنوع بالای رنگی فرش تبریز تقریبا در تمام ایران بی نظیر است و برخی از رنگ ها فقط در تبریز یافت می شوند. یکی از نکته های مهم و مورد توجه تولیدکنندگان فرش تبریز مقوله کیفیت و مرغوبیت است که هم در نخ های مورد استفاده و هم در رنگرزی و هم در بافت مورد توجه قرار می گیرد تا محصول نهایی مرغوب و با کیفیت باشد. خامه پشمی ظریف، ابریشم و نخ پنبه مرغوب از الیاف اصلی فرش تبریز هستند.
ابزار بافت فرش تبریز
فرش تبریز به گره های ترکی خود شهره است. گره های ترکی از نوع محکم ترین گره های فرشبافی هستند و از ظرافت بالایی برخوردارند. علاوه بر گره های ترکی، رج شمار فرش تبریز نیز به مرور زمان افزایش یافته است و حالا ظریف ترین فرش های جهان را در تبریز می بینید. این رج شمار در واقع نمایانگر فشردگی گره ها در هر چند سانتی متر است. اما بافت این گره ها با چاقویی صورت می گیرد که در انتهایش یک قلاب دارد. قلاب تارها را برداشته و گره با دست زده می شود و در نهایت با قسمت چاقوی قلاب نخ بریده می شود. این نوع بافت سبب می شود تا روی فرش حالت زمخت تری داشته باشد و غالبا با عملیاتی همانند پرداخت کردن و گاهی قیچی کردن ظاهر ظریف تری می یابد، اما پشت فرش کاملا یکدست و گویاست. فرش اما بر روی یک دار عمودی قرار می گیرد که با نخ پنبه اعلا چله کشی شده است. این دار عمودی فرش را ثابت نگاه می دارد و با کمی دقت اندازه فرش کاملا تراز می شود و اغلب از جنس فلزی است، ولی گاهی نوع چوبی آن نیز به چشم می خورد.
این دارها بسته به اندازه فرش متفاوتند. از تابلو فرش ها گرفته تا فرش هایی بزگتر با ابعادی ۳*۲ متری، ۴*۳ متری و گاه ابعاد بسیار بزرگتر که اگر سری به کارگاه های بزرگ شهر بزنید دارهایی گاه چند متری می بینید که ده ها نفر به صورت همزمان بر روی آن مشغول بکار هستند.
دفه، دفتین، سیخ پود در کنار نقشه هایی که گاه بر روی کاغذهای شطرنجی است و گاهی نیز به دلیل تراکم بسیار بالای فرش به صورت کدنگاری است در کنار قلاب بافندگی از ابزار بافت فرش تبریز است.
طرح ها و رنگ های فرش تبریز
یکی از ویژگی هایی فرش تبریز به روز بودن آن است. از همان دوران سلجوقیان گرفته تا به همین امروز فرش تبریز علاوه بر وام گرفتن از طرح ها و نقش های اصیل ایرانی همواره با نیازهای بازار به روز شده است چه در زمینه طرح ها و چه در زمینه رنگ ها. نکته دیگری که باید به آن توجه کنیم این است که علاوه بر شهر تبریز، سایر شهرهای استان آذربایجان غربی همانند هریس، خوی، سردرود، آذرشهر، سراب، مراغه و… نیز هرکدام رنگ ها و طرح های خاص خود را دارند که سبب می شود فرش این ناحیه تنوع بسیار بالایی داشته باشد.
اگر سری به طرح های اصیل فرش تبریز بزنید شاه عباسی، اسلیمی، خشتی، شکارگاه، ماهی، گلدانی، لچک و ترنج، گلفرنگ، افشان، شکارگاه، قابی و بسیاری طرح های دیگر از طرح های اصیلی است که صدها سال است بر روی دار قالی نقش می بندند. اما طراحان زبده و هنرمند تبریزی همین طرح های اصیل را با انواع و اقسام شیوه های نوین ترکیب می کنند و طرح های ناب و بدیعی را خلق می کنند که سبب می شود هر آینه منتظر هنری نو در بازار فرش تبریز باشیم. فرش تبریز در گذشته رنگ های تندی داشته و استفاده از رنگ های بسیار متضاد در کنار هم نیز به شدت رایج بوده است.
رنگ هایی همانند کرم، قهوه ای، روناسی، آبی و لاکی بیشتر مورد استفاده قرار می گرفته اما امروزه با توجه به نیازها و علایق مردمان سایر کشورها و فرهنگ ها صورتی، نخودی، پیازی، زیتونی، سدری و بژ نیز به وفور استفاده می شود. در یک کلام در بازار فرش تبریز هیچ محدودیت رنگی در کار نیست! حالا متخصصان طراحی فرش تبریز با هنرمندی خود و به کار گرفتن تنالیته های متفاوت از یک رنگ در کنار هم دست به ایجاد عمق و سایه و روشن در فرش تبریز کرده اند که با برجسته سازی تکنیکی، جلوه هایی زیبا و هنرمندانه خلق کرده است.
ویژگی های فرش تبریز
تراکم بالا که منجر به ظرافتی باور نکردنی می شود، رنگبندی های زنده، به روز و بسیار متنوع. طرح هایی اصیل و جذاب که هم رنگ وبوی ایرانی دارند و هم با نیاز بازار به روز می شوند، کیفیت در بافت و دقت بالا در گره ها. مرغوب بودن الیاف فرش و هوشمندی طراحان و بافندگان سبب شده تا فرش تبریز همیشه جزو محبوب ترین فرش های جهان باشد. اما اگر به این فکر هستید که از کجا می توان تبریزی بودن یک فرش را تشخیص داد. باید بگویم فرش تبریز به دلیل ظرافت خاص و مثال زدنی اش گاه مثل یک فرش ماشینی به نظر می رسد.
فرش های سنتی تر کمی زمخت تر هستند و دوام بیشتری دارند، اما فرش های مدرن تر که بیشتر به صورت ابریشم بافته می شود ظریف ترند و اگرچه استحکام بالایی دارند اما در مقایسه با فرش های سنتی آسیب پذیرتر هستند. اگر بخواهیم کمی تخصصی تر به این قضیه بنگریم، می بینیم که فرش این منطقه با گره ترکی بافته می شود که کاملا با گره فارسی متقاوت است. دو پوده بودن تار فرش تبریز و دار عمودی خاص آن نیز از دیگر ویژگی های بارز آن است. رنگبندی و طرح فرش اما آنقدر متنوع است که دیگر تشخیص آن کار دشواری است.
بازار فرش تبریز
هنوز هم بازار فرش تبریز با تمام بی مهری ها داغ داغ است. اگر سری به بازار تبریز زدید در راسته ها و دالا ها و تیمچه هایش، حتما سراغ تیمچه مظفری را بگیرید. این تیمچه ورای تاریخ بلند بالا و معماری خیره کننده و افسونگرش یک مکان عالی برای دیدن فرش تبریز است. اگر هم قصد خرید فرش تبریز با کیفیت را داشته باشید می توانید روی تنوع بالا، کیفیت عالی و حجره دارهای باسابقه و خوش مشرب تبریزی در این تیمچه باسابقه ۱۳۰ ساله حساب کنید. انواع فرش ها و تابلو فرش های تبریزی در اندازه های مختلف در این تیمچه یافت می شود.
علاوه بر فروش فرش خدمات روفو، پرداخت و تعمیر فرش نیز در این تیمچه انجام می شود. این تیمچه آنقدر ایرانی است که حالا حالا ها دلتان نمی آید که آن را ترک کنید. علاوه بر این تیمچه راسته ها و دالان های بسیاری در طول بازار تبریز به خرید و فروش فرش مشغولند که بازدید از آن ها خالی از لطف نیست.
