یاز اکو؛ ساناز شهابی – به گفته «غلامعلی پاشازاده» رئیس مرکز اسناد و کتابخانه ملی شمال غرب کشور، بیشترین اسناد موجود در مرکز اسناد شمال غرب از دوره قاجار به بعد جمع آوری و نگهداری شده است.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری یاز اکو، فعالیت‌های آرشیوی در کشور ما به معنای رسمی؛ تاریخچه بلند بالایی ندارد. از سال ۱۳۴۹ آرشیو ملی در ایران تشکیل شده است و مرکز مدیریت شمال غرب نیز از حدود ۳۰ سال پیش فعالیت خود را آغاز کرده است. به عبارتی تبریز اولین مدیریت استانی در کل کشور را دارا است. اینکه طی این سه دهه گذشته چه اقداماتی در مرکز اسناد شمالغرب کشور انجام شده است، ما را پای صحبت‌های «غلامعلی پاشازاده» رئیس مرکز اسناد و کتابخانه ملی شمال غرب کشور نشاند.
- در رابطه با سابقه فعالیت مرکز اسناد شمال غرب و فعالیت‌های صورت گرفته در این مرکز توضیح بدهید.
فعالیت‌های مرکز در دو بخش اسناد و کتابخانه انجام می‌شود. در حوزه اسناد، اصلی‌ترین مسئولیت ما گردآوری اسناد مختلف تاریخی چه در دست افراد و خاندان ها و چه اسناد اداری است تا در اختیار محققان قرار دهیم. همانطور که می‌دانید خاندان‌ها در دوره‌های مختلف تاریخی، اسنادی را در اختیار دارند که یا به صورت اهدای سند به مرکز واگذار می‌کنند که در این صورت با ذکر نام خانواده‌ها و اهدای لوح قدردانی از آنها تشکر می‌شود اما تعداد دیگری مایل به فروش اسناد خود هستند و در این صورت اسناد بعد از کارشناسی، قیمت‌گذاری و خریداری می‌شود. یکسری از اسناد نیز در دست خانواده‌ها است که به مرور زمان آسیب دیده‌اند و این افراد می‌توانند با مراجعه به مرکز به صورت رایگان از خدمات مرمت اسناد کاغذی بهره‌مند شوند. در این هنگام ما با اجازه این خانواده‌ها از روی سند اسکن تهیه کرده، در آرشیو خود نگهداری می‌کنیم و اصل سند را به صاحبانش باز می‌گردانیم.
- محتوای بیشتر اسناد در چه زمینه‌ای است؟
بیشتر اسناد موجود در مجموعه اداری هستند. ما چهار دسته اسناد اداری داریم؛ اسناد روزمره از قبیل مبایعه نامه‌ها، رسیدها و قبض‌ها، اسناد اخوانیات یا همان نامه‌نگاری‌های دوستانه، اسناد سلطانیات (سلاطین و شاهزاده‌ها) و دیوانیات که عمده‌ترین اسناد موجود را در بر می‌گیرد.
بخش مهمی از اسناد موجود در مجموعه اسناد اداری هستند. ادارات بعد از مدتی به این نتیجه می‌رسند که تعدادی از اسناد دیگر کارایی روزانه یا بلندمدت ندارند بنابراین آنها را از بخش بایگانی به قسمت بایگانی راکد انتقال می‌دهند. همچنین اسناد جدیدی نیز از جمله اسناد مربوط به دوران دفاع مقدس یا اسناد مربوط به حوادث طبیعی از جمله زلزله میانه و حتی اسناد مربوط به ویروس کووید ۱۹ نیز در حال جمع‌آوری و نگهداری است.
همچنین ما تاکنون موفق به ضبط ۹ هزار و ۷۲۰ دقیقه تاریخ شفاهی که نتیجه مصاحبه با ۵۱ نفر از شخصیت‌های برجسته علمی، سیاسی، فرهنگی و پزشکی استان است، شده‌ایم. اما این طرح در حال حاضر بنا به تاکید مرکز مبنی بر تمرکز بر روی فهرست‌نویسی و جمع‌آوری اسناد فعلا انجام نمی‌شود.
- قدیمی‌ترین سند موجود در مرکز متعلق به چه دوره‌ای است و چه اسناد ارزشمندی در مجموعه دارید؟
قدیمی‌ترین سند یک مبایعه نامه مربوط به دوره شاه طهماسب صفوی است. اما اینکه کدام یک از اسناد مهم‌تر از بقیه است، را نمی‌توان گفت. هر یک از اسناد برای خود دارای جایگاه ویژه‌ای است. علاوه بر اسناد، ما در مرکز نقشه‌های تاریخی مهم، تعدادی آثار هنری، خط‌های نوشتاری منحصر به فرد، تذهیب‌ها، سکه‌های تاریخی و مهرهای دوره های مختلف را داریم.
مثلا ما در اینجا نقشه‌ای متعلق به سال ۱۸۰۱ میلادی داریم که قلمرو ایران را در آن زمان نشان می‌دهد. این نقشه متعلق به یک خانواده ملک قاسمی است که قبل از جنگ‌های ایران و روس کشیده شده است. چنین نقشه‌های منحصر به فردی از دوره قاجار داریم که محلات تبریز را نشان می‌دهند.
- در صحبت‌های خود گفتید، قدیمی‌ترین سند موجود در مرکز مربوط به دوره صفوی است، پس از دوره‌های تاریخی قبل از آن سندی در دست نیست، چرا؟
ببینید، آرشیو ملی در طول تاریخ ایران چندان اهمیتی نداشته است ما از دوران صفویه افشاریه و زندیه اسناد بسیار ناچیزی در دست داریم و بیشتر اسناد موجود از دوره قاجار به بعد جمع آوری و نگهداری شده است، یکی از دلایل این امر شاید عدم ثبات حاکمیتی در ایران است که دوره سلطنت حاکمان کوتاه بوده است. همانطور که وقتی حکومت‌های ایران را با حکومت عثمانی مقایسه می‌کنیم می‌بینیم که عثمانی‌ها حکومتی ۶۰۰ ساله داشتند و نقش ثبات حاکمیتی زمانی مشخص می‌شود که بدانیم ترکیه در حال حاضر دارای میلیون‌ها برگ سند تاریخی است.
کمبود فضا برای نگهداری اسناد، مشکل اصلی مکان فعلی مرکز اسناد و کتابخانه ملی شمال غرب
- شما بارها این قضیه را مطرح کرده‌اید، که خانه اردوبادی، مکان فعلی مرکز اسناد و کتابخانه ملی شمال غرب پاسخگوی نیازهای مجموعه نیست، در این زمینه بیشتر توضیح دهید.
مشکل اصلی ما در این مرکز در ابتدا کمبود فضا برای نگهداری اسناد است. متاسفانه فضای موجود در مجموعه امکان نگهداری ۳۰ میلیون برگ سند را ندارد، برای همین یک سالن دیگر نیز در اختیار داریم اما آن سالن نیز جوابگوی نگهداری اسناد نیست. مشکل بعدی ما نبود فضای مناسب برای نگهداری اصولی اسناد و نسخ تاریخی است، الان هر دو مکان فعلی از هیچ نظر استانداردهای لازم برای نگهداری اسناد تاریخی را ندارند و در صورت بروز یک زلزله سنگین یا آبگرفتگی و حوادث دیگر، تمامی عکس‌ها و آرشیو اسنادی ما که دارای ارزش بسیاری هستند، از بین خواهند رفت. خانه اردوبادی، ساختمان فعلی مرکز مربوط به دوره رضا شاه است و در سال ۱۳۰۴ ساخته شده و خوشبختانه به ثبت ملی رسیده است، اما دیگر استحکام لازم را ندارد و جای مناسبی برای آرشیو اسناد نیست.
- متراژ مرکز اسناد و کتابخانه ملی شمال غرب کشور چقدر است و چه مقدار فضا برای نگهداری اسناد نیاز است؟
مساحت کلی خانه اردوبادی یک هزار و ۹۲۴ متر مربع و مساحت ساختمان اداری ۹۸۴ متر مربع در سه طبقه است. یک سالن حدود یک هزار و ششصد متری هم برای نگهداری اسناد در اختیار داریم، اما آنچه در حال حاضر ضرورت دارد، وجود مکانی حداقل سه هزار متری برای نگهداری اسناد و امور اداری و گالری است. البته مسئولان از جمله استاندار آذربایجان‌شرقی و شهردار تبریز وعده‌هایی برای تامین مکان مناسب به ما داده‌اند که امیدواریم به زودی محقق شود. اکنون در بسیاری از استان‌ها علاوه بر مراکز نگهداری اسناد، گالری‌هایی به شکل موزه تشکیل شده است تا اسناد در معرض دید عموم قرار بگیرند، از جمله در خراسان، همدان، گیلان، فارس و حتی مراکز تازه تاسیسی مثل قزوین، اما در مرکز مدیریت شمال غرب که اولین مرکز مدیریت استانی است، ما هنوز چنین امکانی نداریم. شهر تبریز با قدمت زیاد تاریخی قطعاً پتانسیل لازم برای این کار را دارد و اگر چنین کاری انجام نشود، جفا در حق تبریز است. ما از نظر مادی و معنوی پشتوانه لازم برای راه‌اندازی گالری و احداث موزه را دارا هستیم و تنها مسئولان باید اراده کنند.
- اشاره کردید که ۳۰ میلیون برگ سند در این مرکز وجود دارد، چه تعداد از این اسناد فهرست‌نویسی شده‌اند؟
در حال حاضر در مرکز شمال غرب حدود ۳۰ میلیون برگ سند وجود دارد که از این تعداد سه الی چهار میلیون برگ سند بازسازی و فهرست‌نویسی شده است و بقیه هنوز وارد پروسه فهرست‌نویسی نشده‌اند.
- دلیل اینکه بسیاری از اسناد تاکنون فهرست‌نویسی نشده‌اند چیست؟
در این مرکز علاوه بر کمبود امکانات و فضای فیزیکی، ما پرسنل ماهر به اندازه کافی نداریم و تنها چهار نفر کارشناس مشغول فهرست‌نویسی اسناد هستند، به همین دلیل تعداد زیادی از اسناد ما هنوز مورد بررسی قرار نگرفته است. البته در برنامه داریم تا اطلاعات کلی پرونده‌ها به صورت الکترونیکی تهیه شود و سپس فرایند پرداخت به جزئیات به مرور زمان تکمیل شوند. ما اکنون در مورد ۲۶ میلیون سند، اطلاعات خاصی نداریم.
- برخی از مراکز و اشخاص اقدام به مرمت و خرید اسناد تاریخی از افراد می‌کنند، آیا نظارتی روی این مراکز و افراد وجود دارد؟
از نظر قانونی هر فرد و مرکزی می‌تواند اسناد تاریخی را خریداری کرده و حتی مرمت و نگهداری کند، اما این مرکز، مرمت اسناد را به صورت رایگان انجام می‌دهد، ما در واقع نمی‌توانیم دخالتی در این موارد داشته باشیم، البته مقداری هم تقصیر ماست که نتوانسته‌ایم در این زمینه به حد کافی اطلاع‌رسانی و تبلیغ کنیم تا مردم اسناد خود را تحویل مرکز اسناد بدهند نه به افراد و کلسکیون‌دارها.
یادآوری می‌شود، مرکز اسناد و کتابخانه ملی شمال غرب کشور یکی از مراکز مهم نگهداری اسناد تاریخی در منطقه شمالغرب محسوب می‌شود. این مرکز در خانه تاریخی اردوبادی تبریز که به ثبت ملی نیز رسیده است، قرار دارد.
