یازاکو؛ پریسا رضاپور – جهان کنونی به سرعت در حال تغییر و دگرگونی است. با گسترش فناوری‌های نوین ارتباطی شاهد چندین تغییر در زندگی اجتماعی شده‌ایم. بدین منظور به بررسی ابعاد مثبت و منفی شبکه‌های مجازی مخصوصا اینستاگرام پرداخته‌ایم.
به گزارش خبرنگار یاز اکو، با گسترش فناوری‌های نوین ارتباطی شاهد چندین تغییر در زندگی اجتماعی شده‌ایم. اول آنکه به لحاظ زمانی افراد با وجود مسافت در وضعیت همزمانی قرار می‌گیرند. دوم آنکه به لحاظ مکانی تمامی مرزهای جغرافیایی که حکومت‌ها و دولت‌ها تبیین نموده بودند در نوردیده شده و در واقع نظریه‌ی دهکده جهانی مک لوهان تحقق عینی پیدا کرده است و هم اینک در جهانی زندگی می‌کنیم که از هر لحاظ تحت نگاه کنجکاو یکدیگر قرار گرفته‌ایم؛ چه بسا اصطلاح «آکواریوم جهانی» و یا «جهان شیشه‌ای» زاییده‌ی همین تصور است. این وضعیت باعث شده است هیچ چیزی در جهان پنهان نماند، کنش‌های مرتبط با حوزه‌ی حقوق بشر با سهولت بیشتری منعکس شود.
دانشمندان قرن بیست و یکم را «عصر انفجار اطلاعات» و یا «انقلاب تکنولوژی اطلاعاتی» نامیده‌اند. اما همین جنبه‌ی مثبت، زمینه‌ی نگرانی را نیز فراهم کرده است. جهان شیشه‌ای خالی از مخاطره نیست. چرا که رسانه نیز همچون بسیاری از پدیده‌های بشری شمشیر دولبه است. سلطه‌ی کمپانی‌های بزرگ بر رسانهها و ارائه‌ی تصویری دستکاری شده از پدیده‌ها مهمترین نگرانی در این حوزه است. در مرحله‌ی بعد نقش رسانهها در تغییر سبک زندگی افراد و جامعه و تهدید حیات خرده فرهنگ‌ها باعث ایجاد نگرانی شده است.
به همین دلیل، نگاه آسیب‌شناسانه به عملکرد و کارکرد و نقش شبکه‌های اجتماعی اهمیت ویژه‌ای دارد. با توجه به اینکه اینستاگرام به عنوان یکی از پرآسیب‌ترین و مخاطره‌آمیزترین شبکه‌های اجتماعی شناخته شده است، بررسی ابعاد مختلف آسیب‌های احتمالی این شبکه‌ی اجتماعی اهمیت ویژه دارد.
صفحاتی جعلی با قصد اخاذی و کلاهبرداری
یکی از مهمترین آسیب‌هایی که در فرهنگ سنتی ایرانی از شبکه‌ی اجتماعی اینستاگرام به وجود آمده است، ایجاد صفحات جعلی برای افراد به قصد آسیب‌زدن، اخاذی، کلاهبرداری یا تفریح است. بر اساس آنچه که در ادامه خواهد آمد، این پژوهش در صدد بررسی این موضوع است.
ایران در استفاده از فضای مجازی همانند اغلب کشورهاست و فراگیری و گستره‌ی پوشش بسیاری دارد. به عنوان نمونه در حال حاضر ۴۲ میلیون ایرانی اکانت تلگرام دارند و حدود ۲۴ میلیون کاربر ایرانی در اینستاگرام فعالیت دارند، یعنی تقریبا ۳۰ درصد از جمعیت ایران در اینستاگرام عضو هستند. بسیاری از کسب و کارها به این فضا وابسته‌اند و سیاستمداران ایرانی نیز مثل بسیاری از سیاستمداران ایران از دیپلماسی‌های توییتری و فیسبوکی استفاده می‌کنند.
آسیب‌های محلی در اینستاگرام بیش از تلگرام است
اما طبیعتا این رسانه‌های اجتماعی محبوب ایرانیان خالی از آسیب و معضل نیست، که برخی‌شان معضلات جهانی هستند و برخی دیگر محلی. باتوجه به فرهنگ اسلامی و سنتی ایران، آسیب‌های محلی در اینستاگرام بیش از تلگرام است چون اینستاگرام تصویرمحور است و به طور طبیعی حریم خصوصی در آن‌جا در قالب تصویر بیشتر آشکار می‌شود. در نتیجه در فرهنگی که برای مدت‌های طولانی قایل به اندرونی و بیرونی بود و حتی کوبه‌های در برای مرد و زن متفاوت بود و زنان اساسا از حضور اجتماعی به کلی منع شده بودند، ورود اینستاگرام بیش از هر رسانه‌ی مجازی دیگر معضل ایجاد کرد. البته اینستاگرام به طور کلی از رسانه‌هایی است که در تراز جهانی نیز نسبت به آسیب‌های منفی آن هشدار داده می‌شود. مدام از تحقیقاتی خبر داده می‌شود که نشان می‌دهند اینستاگرام باعث افزایش افسردگی و کاهش اعتماد به نفس در افراد می‌شود و افراد را به سمت ارائه‌ی یک تصویر غیرواقعی از زندگی خود سوق می‌دهد. در هر صورت، در حالی که شاید بیست سال قبل هیچ کس پیش‌بینی نمی‌کرد، امروز بخش قابل توجهی از ایرانیان اندرونی خود را به کلی بیرونی کرده‌اند و خصوصی‌ترین بخش‌های زندگی خود را برای همگان منتشر می‌کنند. به نظر می‌رسد مهمترین آسیب محلی اینستاگرام در ایران از همین جا ناشی می‌شود؛ بدین صورت که افشای بی‌ملاحظه‌ی حریم خصوصی به پاشنه‌ی آشیل افرادی تبدیل می‌شود که همچنان پیوندهای سنتی خود را حفظ کرده‌اند. به بیان دیگر بخش قابل توجهی از طبقه متوسط ایرانی در میانه‌ی سنت و مدرنیته در نوسان است در نتیجه از یک طرف در اینستاگرام حریم خصوصی خود را افشا می‌کند و از طرف دیگر تحت نفوذ برخی از ارزش‌های سنتی قرار دارد. این گروه بیشترین آسیب را از اینستاگرام می‌توانند ببیند.
یکی از آسیب‌های رایجی که در همین زمینه وجود دارد و در سال‌های اخیر افزایش پیدا کرده است، معضلی است به نام ایجاد صفحات جعلی اینستاگرامی. هرچه عضویت ایرانیان در اینستاگرام بیشتر می‌شود این پدیده هم شیوع بیشتری پیدا می‌کند. با توجه به مطالبی که در بالا گفتیم قابل پیش‌بینی است که زنان بیش از مردان مشمول این پدیده می‌شوند. چون زنان در مقابل جعل هویت و مشمول نسبت‌های ناروا شدن، آسیب‌پذیری بیشتری دارند. در نتیجه کم کم شاهد شکل‌گیری دسته‌ای بزرگ از افراد، عموما زنان، هستیم که درباره‌شان می‌توان تعبیر ژورنالیستی «قربانیان صفحات مجازی» را به کار برد. بخش اعظمی از فعالیت پلیس فتا به رسیدگی به شکایات این افراد اختصاص دارد. از طرفی رسانه‌ای شدن عرصه‌های مختلف زندگی، به‌ویژه در قالب مجازی شدن، باعث بروز و ظهور سبک‌های متنوع زندگی در رسانه‌ی ویژه در شبکه‌های مجازی، به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی شده است. زنان از جمله مهمترین فعالان فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به شمار می‌روند و میزان مصرف رسانه‌ای آنها در سال‌های اخیر با افزایش چشمگیری روبه رو بوده است. آنان با فعالیت در شبکه‌های اجتماعی هم بر آن تأثیر گذاشته و هم از آن تأثیر می‌پذیرند، لذا توجه به نوع فعالیت و بهره‌برداری آنان از این فضا امکان شناخت هرچه بیشتر علایق، سلایق و ترجیحات آنها را فراهم می‌آورد. زنان که در سال‌های اخیر حضور پررنگتری در فضاهای علمی، شغلی و اجتماعی پیدا کرده و در بعضی زمینه‌ها از مردان پیشی گرفته‌اند، حال تریبونی غیررسمی دارند که می‌توانند در آن مخاطبان را با خود همراه ساخته و تصویری از زندگی زنانه به آنها ارائه کنند که تا پیش از این ارائه نشده بود. آنها خود را در حال انجام دادن فعالیت‌هایی نشان می‌دهند که از آن لذت می‌برند، خانوادۀ خود و روابط خانوادگی و دوستانه خود را طوری تصویر می‌کنند که می‌پسندند. به این ترتیب کلیشه‌های رسمی در شبکه‌های اجتماعی شکسته شده و تصاویری از گروه‌های مختلف زنان منتشر می‌شود که سرشار از تفاوت‌ها و تمایزهاست. تمایزهایی که زنان آگاهانه یا ناخودآگاه بر آنها تأکید می‌کنند. در همین راستا، از برخی ابعاد منفی فضای مجازی، به عنوان فراگیرترین شکل رسانه‌های جدید، اغلب اظهار نگرانی می‌شود. این نگرانی امری است جهانی که از سوی متفکران علوم ارتباطات، والدین، دولت‌ها و …. به شکل‌های مختلف ابراز می‌شود. اما علاوه بر جنبه‌ی جهانی آن، فرهنگ‌های مختلف نیز بسته به اوصاف و شرایط خودُ نگرانی‌های محلی local خاص خود را نیز دارند. اما در برخی کشورها و فرهنگ‌ها اشاره به جنبه‌های منفی رسانه‌های مجازی بیش از تاکید بر جنبه‌های مثبت آن‌هاست. در این فرهنگ‌ها اغلب در تقبیح رسانه‌های مجازی هشدار داده می‌شود. فرهنگ‌های سنتی و ایدئولوژیک اغلب چنین هستند. به همین دلیل است که در ایران نیز ابراز نگرانی و هشدار بیش از تلاش برای مدیریت علمی فضای مجازی است. ذکر این نکته از آن‌جا ضرورت دارد که سخن گفتن در مورد آسیب‌های فضای مجازی اغلب به ذهن مخاطب یک نگاه ایدئولوژیک و ارزشی را القاء می‌کند تا تلاش برای بررسی مسئله از منظر علوم ارتباطات. اما این مسئله یکی از مهمترین مسایلی است که علم ارتباطات باید بدان بپردازد و در پرداختن به این مسئله جنبه‌های فرهنگی و محلی را مورد توجه قرار بدهد.
در پی پژوهش علمی که انجام گرفته است متوجه شده‌اند که صفحات جعلی در فضای سنتی مسئله است و در فضای غربی مسئله نیست، مگر اینکه با جرائم تعریف شده قانونی اصطکاک پیدا بکند. افراد قربانی دوباره به اینستاگرام بازمی‌گردند که این نشان دهنده جذابیت این پلتفرم است.
تعداد کاربران اینستاگرام در سراسر جهان به بیش از یک میلیارد نفر رسیده است. روشن است که از همه‌ی رقیبان خود بالاتر است. پس این شیوه‌ی تبلیغ که اینستاگرام مخرب است و خطرناک است و غیره، شیوه یا شکست خورده است. تنها راه، بالا بردن سواد رسانه‌ای کاربران است.
نظریه‌ی میدان بوردیو به‌خوبی این جذابیت را توضیح می‌دهد. طبق توضیحی که از نظریه‌ی میدان بوردیو دادیم، چون همه‌ی انسان‌ها در جهان واقعی توانایی عرض اندام و رقابت ندارند و در جهان واقعی در میدان در موضع ضعف هستند، پس این ضعف را در فضای مجازی جبران می‌کنند. و چون اینستاگرام به دلیل تصویر محور بودن بهتر می‌تواند تأثیرگذار باشد و ضعف واقعی را به شکل مجازی جبران بکند، بیش از یک میلیارد انسان به سمت این رسانه جذب شده‌اند.
در واقع این اقبال نشان دهنده‌ی قدرت رسانه است، چیزی که از چند دهه قبل امثال بوردیو ظهور آن را پیش‌بینی کرده بودند.
