به گزارش پایگاه خبری یاز اکو به نقل از اکوایران، در آستانه سفر ابراهیم رئیسی به مسکو، مسئله سند همکاری بیست ساله ایران و روسیه به موضوع اصلی گفتگوها پیرامون این سفر مبدل شده است. با وجود آن‌که مقامات رسمی اذعان داشته‌اند که موضوع این سفر امضای این سند نیست، با این حال با توجه به نهایی شدن توافق همکاری استراتژیک بیست‌وپنج ساله ایران و چین و سفر وزیر امور خارجه به پکن طی روزهای گذشته، این موضوع بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. علیرضا نوری، استاد مطالعات منطقه‌ای دانشگاه شهید بهشتی، با انتشار یادداشتی با عنوان «تعمیق روابط ایران و روسیه؛ سند همکاری ۲۰ ساله در مراحل نهایی است» در پایگاه تحلیلی امواج مدیا به بررسی این موضوع پرداخته است.
فهرست
توافق در ابهام
سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه‌ی ایران، ماه گذشته با اعلام این‌که سند همکاری بیست ساله با روسیه وارد مراحل نهایی شده است، گفت: “مجوز انجام مذاکرات از هیئت دولت در حال اخذ است.” این دو کشور در سال ۱۳۷۹ یک معاهده همکاری ۱۰ ساله امضا کردند که از آن زمان تاکنون دو بار برای مدت پنج سال تمدید شده است. در همین راستا، قرار است ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور محافظه‌کار، به زودی سفری رسمی به روسیه را آغاز کند.
در تیرماه ۱۳۹۹ محمدجواد ظریف، وزیر وقت امور خارجه، ضمن ارج نهادن روابط راهبردی تهران و مسکو، آمادگی ایران را برای تمدید مجدد پیمان همکاری سال ۱۳۷۹ اعلام کرد. در حال حاضر، جزئیات سند همکاری ۲۰ ساله در هاله‌ای از ابهام است، اما هرگونه توافق احتمالاً دری را در جهت افزایش همکاری بین دو کشور می‌گشاید و به تهران کمک می‌کند به بسیاری از اولویت‌های سیاست خارجی خود دست یابد. درخور توجه است که پیش از این قرارداد احتمالی با روسیه، در فروردین‌ماه “نقشه‌ی راه همکاری” تاریخ‌ساز ۲۵ ساله با چین به امضای ایران رسید. این قرارداد با چین، جنجال‌های فراوانی را در داخل ایران برانگیخت و گمان می‌رود که در روابط جمهوری اسلامی با پکن جهشی بزرگ ایجاد کند.
گشایش درهای رو به شمال و شرق؛ خطر همیشگی خصومت با آمریکا
رئیسی برای نهایی کردن توافق جامع با روسیه دلایل زیادی دارد، از جمله کاهش فشار اقتصادی و سیاسی از سوی آمریکا. در زمان حسن روحانی، رئیس‌جمهور سابق میانه‌رو (۱۳۹۲ تا ۱۴۰۰)، سیاست ایران، کاهش این فشار از طریق برنامه‌ی جامع اقدام مشترک ۱۳۹۴ (برجام) و بهبود روابط با غرب بود. این استراتژی تا حد زیادی به دلیل خروج دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا در سال ۱۳۹۷ از توافق هسته‌ای و راه‌اندازی کارزار “فشار حداکثری” شکست خورد. این‌که جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده، در جریان مذاکرات جاری برای احیای برجام، تحریم‌های ترامپ را ادامه داده و تحریم های جدیدی را اعمال کرده است، منجر به آن شده است که ایران تعامل با غرب را شکست‌خورده بداند.
رهبر ایران، در آخرین دیدار خود با روحانی بر این استدلال و نتیجه تاکید کرد و این نشانه‌ای از تغییر استراتژی بود. وی تأکید کرد که “اعتماد به غرب جواب نمی‌دهد” و گفت دیپلمات‌های ایران در آینده باید از “تجربه”ی توافق هسته‌ای “عبرت بگیرند.” در عین حال، او در ۹ دی‌ماه گفت که ایران “زورگویی دشمن را تحمل” نخواهد کرد و این‌که “با دشمن مذاکره کنیم…تعامل کنیم، حرف دیگری است.” برخی از ناظران این اظهارات را تأیید ظاهری تلاش‌ها برای احیای برجام تفسیر کرده اند. احتمالاً مخاطب این سخنان دولت رئیسی بوده است و باید به عنوان نقشه‌ی راه سیاست خارجی دولت تلقی شود.
اورسیاگرایی جانشین غرب‌گرایی
تجربه‌ی برجام و نگرانی‌ها در مورد خروج واشنگتن از یک توافق مجدد در این موضوع بسیار اهمیت دارد. به بیان ساده، حتی اگر مذاکرات جاری بر سر احیای توافق به نتیجه برسد، همیشه خطر خصومت مجدد ایالات متحده وجود خواهد داشت.
بنابراین رئیسی در سیاست خارجی رویکرد جدیدی را در پیش گرفته است. تهران به جای عجله برای احیای توافق هسته‌ای، مانند دوره‌ی محمود احمدی نژاد (۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲) سیاست “نگاه به شرق” را در دستور کار قرار داده است. تلاش‌های مشابهی نیز در دوره‌ی دوم ریاست‌جمهوری روحانی (۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰) دنبال شد و تعامل با کشورهایی مانند پاکستان را شامل می‌شد.
گفته می‌شود، این رویکرد کاستی هایی دارد که محدود به تحریم های ایالات متحده نیست. رئیسی برای رفع این نقاط ضعف شکل جدیدی از “اوراسیاگرایی” را اتخاذ کرده است که شامل تعامل با بازیگرانی مانند کشورهای آسیای مرکزی، چین، هند، روسیه و ترکیه است. برای رویکرد اوراسیایی رئیسی، مسکو اهمیت ویژه‌ای دارد و این توضیح می‌دهد که چرا دولت رئیسی به دنبال سند همکاری ۲۰ ساله است. نکته‌ی مهم این است که رئیسی و پوتین هر دو در یک گفتگوی تلفنی در آبان‌ماه، قبل از سفر رسمی رئیس‌جمهور ایران در اواخر ماه جاری میلادی، بر علاقه‌ی خود به تعمیق روابط تأکید کردند.
انگیزه‌های ایران برای گسترش روابط خود با روسیه
ایران می‌خواهد به کمک توافق‌های طولانی‌مدت و عضویت در سازمان‌هایی در اوراسیا که روسیه نیز در آن‌ها حضور دارد، روابط خود را با این کشور تحکیم و نهادینه کند. با این رویکرد، تهران می‌تواند از نوسانات روابط دوجانبه‌‌اش با مسکو نیز بکاهد. با توجه به این‌که ایران تمایل بسیاری دارد که روابط عمیق‌تری با اوراسیا و شرق برقرار کند، این کشور می‌خواهد از طریق هرگونه معاهده‌ای که در آینده با روسیه می‌بندد، نهایتاً به پنج هدف دست یابد:
نخست این‌که تهران برای مقابله با سیاست‌های بازدارنده‌ی آمریکا، که در حال حاضر آسیب بسیاری به جمهوری اسلامی وارد می‌کند، به مسکو نیاز دارد. با توجه به این‌که روسیه و ایران هر دو تحت فشارهای مشابهی از سوی واشنگتن هستند، آن‌ها به یکدیگر نزدیک شده‌اند و این می‌تواند مسکو را به حمایت بیشتر از تهران تشویق کند. روسیه می‌تواند در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، تسلیحاتی و امنیتی از ایران حمایت کند و قدرت چانه‌زنی ایران با ایالات متحده را افزایش دهد. همان‌طور که تاکید سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه‌ی روسیه، مبنی بر این‌که همه‌ی تحریم‌های مغایر با برجام باید برداشته شوند نشان می‌دهد، این اتفاق همین حالا هم رخ داده است. شایان توجه است که هدف اصلی ایران نیز در مذاکرات جاری برای احیای توافق هسته‌ای همین است.
دوم این‌که روسیه می‌تواند از سیاست “بازدارندگی فعال” ایران حمایت کند. تهران به دلیل تنش‌های مداوم با آمریکا و متحدانش -من جمله اسرائیل- برای این مورد ارزش بسیاری قائل است. در واقع، جمهوری اسلامی نسبت به توانمندی‌های نظامی آمریکا و اسرائیل محتاط است، به این معنی که بدون توجه به پیشرفت‌های اخیر در فناوری موشکی و پهپادهای داخلی، در زمینه‌ی تسلیحات و فناوری نظامی، نیازمند کمک‌های قابل توجهی است. سفر سرلشکر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران در روز ۴ آبان به مسکو، که به منظور نهایی کردن خرید تسلیحات و گسترش روابط در حمایت از این هدف انجام شد، نمایشی از آن بود که روسیه نقش تأمین‌کننده‌ی اصلی تسلیحات را بر عهده دارد.
سوم این‌که ایران بر “غرب‌زدایی” از مسائل منطقه، به معنای کاهش حضور غرب تأکید دارد. این امر تا حدودی از طریق تقویت درک متقابل بر سر مسائل منطقه‌ای با روسیه، انجام شده است. هسته‌ی اصلی این رویکرد، دیدگاه مشترک تهران و مسکو است مبنی بر این‌که مداخله‌ی غرب در امور منطقه ویرانگر بوده است. هرچند روسیه نیز در خاورمیانه یک قدرت خارجی محسوب می‌شود، تهران معتقد است که مسکو با غرب متفاوت است و رویکردی کم‌تر مخرب دارد. برای جمهوری اسلامی، روس‌ها می‌توانند در مدیریت مشکلات و در عین حال کاهش مداخلات غرب کمک کنند. در این راستا، ایران در سوریه و همچنین رایزنی در امور افغانستان و قفقاز، با روسیه هماهنگ خواهد ماند.
چهارم این‌که ایران می‌تواند از طریق روسیه، روابط تجاری با اوراسیا و سازمان‌های منطقه‌ای را بهبود بخشد. هرچند تجارت ایران و روسیه چندان چشم‌گیر نیست، فرصت‌های بسیاری برای رشد وجود دارد. مبادلات تجاری دوجانبه در ۹ ماهه‌ی اول سال ۲۰۲۱ با ۸۱.۴ درصد افزایش به ۲.۹ میلیارد دلار رسید. در چنین شرایطی، ایران گسترش روابط اقتصادی با روسیه را مقدمه‌ای برای تقویت تجارت با اوراسیا از جمله اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌داند. با توجه به این‌که مبادلات تجاری تهران با اوراسیا در شش ماه گذشته حدود ۴۰ درصد افزایش داشته است، این روند همین حالا هم آغاز شده است. در واقع، این امر ظرفیت روسیه برای کمک به روابط اقتصادی ایران با سایر کشورها، دور زدن تحریم‌ها و دلار زدایی از تجارت خارجی ایران را نمایان می‌کند.
در نهایت، ایران امیدوار است از طریق تعامل بیشتر با روسیه، نفوذ کلی خود را در اوراسیا گسترش دهد. تهران نفوذ گسترده‌ی مسکو در منطقه را پذیرفته است؛ به این معنی که برای پیشبرد منافع خود باید روابط نزدیکی با کرملین داشته باشد. در این راستا، همان‌طور که در تصمیم سازمان همکاری شانگهای در شهریورماه، مبنی بر آغاز روند پذیرش ایران به عنوان عضو کامل مشاهده شد، تعاملات مثبت فراوانی میان ایران و روسیه صورت گرفته است. شایان توجه است که توافق‌نامه‌ی موقت تجارت آزاد جمهوری اسلامی با اتحادیه‌ی اوراسیا نیز در ماه گذشته تمدید شد.
آیا ایران می‌تواند به کمک مسکو به اهداف خود برسد؟
در حالی که اهداف ایران از همکاری بلندمدت با روسیه روشن است، برخی در تهران از امکان وابستگی به مسکو نگران هستند. با توجه به این نگرانی‌ها، جمهوری اسلامی بر سیاست خارجی متوازن و به موازات آن پیگیری روابط با دیگر بازیگران اوراسیا و همچنین چین، هند و ترکیه تأکید کرده است.
در واقع، دلایلی برای مخالفت برخی ایرانیان با روابط با روسیه وجود دارد. در روز ۱۰ آذر، روزنامه‌ی میانه‌روی جمهوری اسلامی، مسکو را ذی‌نفع تحریم‌های علیه تهران دانست و استدلال کرد که کرملین از تنش‌های ایران و غرب در قالب معاملات تجاری ترجیحی سود می‌برد. در این شرایط، علی بیگدلی، استاد دانشگاه ایرانی، اظهار داشته تعمیق روابط با روسیه فشار آمریکا را کاهش نخواهد داد، زیرا کاری که مسکو می‌تواند برای ایران انجام دهد محدود است.
با این حال، علی‌رغم مخالفت‌ها، دیدگاه حاکم در ایران، از روابط قوی‌تر با روسیه برای دستیابی به اهداف سیاست خارجی حمایت می‌کند. این موضوع تلاش‌های رئیسی برای نهایی‌کردن قرارداد همکاری ۲۰ ساله و تعاملات بلندمدت با روسیه، و همچنین حمایت مسکو از این تلاش‌ها را توضیح می‌دهد. در حال حاضر، به نظر می‌رسد که ایران از روابط نزدیک‌تر با روسیه بهره خواهد برد، هرچند هنوز مسائلی مربوط به مذاکرات برجامی و در نتیجه تحریم‌های آمریکا باقی خواهند ماند.
