شاه حسین گویان تبریز؛ از گذشته تاکنون

به گزارش پایگاه خبری یاز اکو به نقل از ایسنا، شاه‌حسین‌گویان نوعی مراسم مذهبی است که در ایام ماه محرم در بیش‌تر نقاط آذربایجان و به‌طور گسترده در تبریز برگزار می‌شود؛ این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از همین ماه و ظهر عاشورا ادامه می‌یابد و در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم «شاخسِی» می‌گویند که کوتاه‌شدهٔ واژهٔ «شاه‌حسین» است.

شاخسی (شاه‌حسین) در اصل یک رژهٔ نظامی است و در مراسم شاه‌حسین‌گویان، عزاداران نوعی چوب مخصوص این نوع عزاداری (که قبلاً از قمه یا شمشیر استفاده می‌شد) را از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌دهند و وقتی که چوب به زمین نزدیک می‌شود، همگی با صدای بلند ندای «شاخسِی» (شاه‌حسین) و زمانی که چوب به سرشان نزدیک می‌شود، همگی با صدای بلند ندای «واخسِی» (وای‌حسین) سرمی‌دهند؛ این حرکت به نشانهٔ جنگ یاران حسین بن علی با یاران یزید بن معاویه در صحرای کربلا است. همچنین عزاداران در حین عزاداری، دست خود را بر پشت یک‌دیگر قرار می‌دهند و با این حرکت خود، اتحاد و انسجامشان را نشان می‌دهند.

عده‌ای این مراسم را به سبک سنتی انجام می‌دهند و از هیچ‌گونه ابزارآلات جدیدی که در سال‌های اخیر در مراسم شاه‌حسین‌گویان دخیل شده‌است، استفاده نمی‌کنند؛ که می‌توان به هیئت شاه‌حسین‌گویان محله شتربان (قاسمیه) که حتی از چوب هم استفاده نمی‌کنند اشاره کرد؛ در مقابل، عده‌ای هم با استفاده از طبل، سنج و سایر ابزارآلات، شور و شوق در این مراسم به وجود می‌آورند و مورد توجه مردم قرار می‌گیرند؛ مانند شاه‌حسین‌گویان عرب انتظاریون و شاه‌حسین‌گویان محفل دیوانگان بین الحرمین تبریز.

شاه حسین گویان تبریز؛ از گذشته تاکنون

بسیاری از بازاریان تبریز نیز چند روز قبل از شروع ماه محرم تا ظهر عاشورا اقدام به برگزاری مراسم شاه‌حسین‌گویان می‌کنند و دسته‌جات حسینی محله‌های قدیمی تبریز نیز علاوه بر اجرای مراسم عزاداری شبانگاهی در محله‌های خود از هشتمین روز ماه محرم تا روز سوم کشته‌شدن حسین بن علی، در بازار تبریز مشغول اجرای مراسم سینه‌زنی و زنجیرزنی می‌شوند. بازاریان تبریز با عبور از راسته‌های تاریخی بازار (دلاله‌زن، صادقیه و کاغذفروشان) سرانجام به تیمچهٔ سنتی «مظفریه» می‌رسند.

مراسمات شاه حسین گویان؛ از گذشته تاکنون

کریم میمنت نژاد، پژوهشگر تاریخ حوزه‌ی تبریز در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص مراسمات شاه حسین گویان تبریز اظهار کرد: سال گذشته سندی منتشر شد که مربوط به دوره‌ی جهانشاه قراقویونلو بود و مجالس عزاداری تبریز در ملأ عام به موجب فرمان جهانشاه ممنوع اعلام شده بود؛ بنابراین متوجه می‌شویم این نوع آیین‌ها در تبریز به قبل از دوره‌ی جهانشاه برمیگردند.

وی ادامه داد: بعد از دوران قراقویونلو و آق قویونلو و آغاز دوره‌ی صفوی با ایجاد حکومت تشیع در کل ایران، شاه اسماعیل صفوی این آیین را رواج داده و اولین دسته های شاه حسین گویان با ترکیب قزلباش‌ها در حضور شاه اسماعیل با شمشیر و طبل و سنج تشکیل شدند.

وی افزود: با ایجاد دسته‌های عزاداری شاه حسین گویان، تعدادی از دسته‌ها در منازل و مساجد محلات ایجاد می‌شوند و از دهه اول ماه محرم، مردم جمع شده و عزاداری می‌کنند تا اینکه طبق آیینی از هر محله یک دسته به بازار تبریز آمده و از هشتم تا دوازدهم ماه محرم به‌ویژه در تیمچه مظفریه عزاداری می‌کردند.

میمنت نژاد خاطرنشان کرد: دسته‌ها اوایل محرم در عالی قاپو جمع می‌شدند و اودا باشی بازار آمار کلی را برآورد کرده و یکجا سفارش لازم را میدهد، دو روز مانده به اجرای مراسم در ششم محرم صندلی‌ها و میزها به تیمچه های بازار منتقل می‌شود، نماینده دسته جات در سازمان تبلیغات اسلامی جمع شده و قرعه کشی انجام می‌شود تا معلوم شود از هشتم تا دوازدهم محرم دسته جات در چه نوبتی و ساعاتی باید به بازار وارد شده و مراسم را اجرا کنند.

وی یادآور شد: هفتم محرم بازار از فعالیت اقتصادی خود دست کشیده و حجره داران شروع به جمع‌آوری فرش‌ها و وسایل خود از تیمچه می‌کنند. میز و صندلی‌ها در داخل حجره‌ها چیده، سماورها روشن شده و تیمچه ها آماده پذیرش دسته‌جات عزاداری می‌شود.

این پژوهشگر تاریخ اضافه کرد: دسته‌جات حسینی که به بازار تبریز می‌آیند، قدمت چندین ساله دارند، بخش بزرگی از هویت تاریخی تبریز را تشکیل می‌دهند به‌ویژه دسته عجم که مختص تبریز است و نوعا جزوی از تاریخ تبریز محسوب می‌شود.

وی افزود: در دسته‌جات حسینی محلات تبریز هر محله از اشعار قدیمی خود استفاده می‌کردند برای نمونه از اشعار صحاف در محله سرخاب، اشعار صراف در راسته کوچه و اشعار صافی و هندی در نوبار استفاده می‌شد و شاه بیت آنها زبانزد همه‌ی مردم بود.

وی در خصوص آیین‌های دیگر نیز متذکر شد: در گذشته در طول دهه محرم در چند نقطه بازار از جمله در تیمچه مظفریه روحانیون هر روز در ساعات ابتدایی صبح تا ظهر و هنگام ورود دسته جات روضه خوانی کرده و در زمینه شناساندن شخصیت و آشنایی مردم با امام حسین(ع) به سخنرانی می پرداختند، به گفته برخی حجره‌داران در مرکز تیمچه مظفریه به این ترتیب که پنج روز در سمت چپ و پنج روز در سمت راست منبر قرار داده می‌شد و علاوه‌بر حجره‌داران و مردم عادی نیز پای منبر می‌نشستند.

میمنت نژاد بیان کرد: در گذشته دسته‌جات خارج از تیمچه پراکنده می‌شدند این امر به صورت قراردادی بوده و برخی از دسته‌جات به طور ثابت پس از خروج از تیمچه به سمت راست منحرف شده و در حیاط مسجد جامع پراکنده می‌شدند و برخی به سمت چپ منحرف و در راستا بازار و یا قیز بستی بازار و … پراکنده می‌شدند.

وی ادامه داد: حجره‌های تیمچه مظفریه تا دو دهه پیش آب لوله‌کشی نداشتند، به همین منظور در ماه محرم و زمان اجرای مراسم حاج جواد ساعی زاده که مالک بخشی از تیمچه بود با پای برهنه مشکی آبی در دست گرفته و عزاداران و مردم را سیراب می‌کرده است، این سنت با لوله کشی آب به حجره‌ها و وفات ایشان منسوخ شده است.

مراسمات آیینی نمایشی

وی همچنین در ارتباط با مراسم آیینی نمایشی نیز گفت: مراسم نمایشی آیین‌هایی است که مضمون شبیه خوانی دارد و در تیمچه مظفریه برگزار می‌شود و برخی هنوز برگزار میشوند؛ دسته محله ورجی (ویجویه) فردای روز عاشورا مراسم شبیه حضرت قاسم را اجرا می‌کردند که به آن «قاسم اوتاقی» می‌گفتند اما این مراسم امروزه دیگر اجرا نمی‌شود.

این پژوهشگر تاریخ اظهار کرد: در مراسم نمایشی ذوالجناح نیز اسب سفیدی را به عنوان اسب امام حسین(ع) به صورت «جانی قیفیللی»، (نصب تیرهای شکسته با سنجاق به پوست) آذین کرده و مردم به آن بسیار نذر می‌گفتند اما این مراسم امروزه دیگر اجرا نمی‌شود.

وی اضافه کرد: شبیه علی اصغر نیز مراسم دیگری بود که یک قنداق را به نماد علی اصغر(ع) در گهواره‌ای گذارده، به این مراسم علی «اصغر بئشیکی» گفته می‌شد.

وی گفت: اعضای هیأت چرنداب در شب شام غریبان در هنگام ورود به تیمچه در دستانشان شمع حمل می‌کردند همچنین روز دوازدهم محرم دسته ورجی با در دست داشتن بیل و کلنگ کوچک و حوله و صابون و حصیر به اجرای مراسم می‌پرداختند که بازسازی کارهای قبیله بنی اسد در ارتباط با تدفین ابدان شهدا است، این دسته با زمزمه شعر به عزاداری می‌پرداختند، اما اکنون برگزار نمی‌شود.

میمنت نژاد تاکید کرد: همچنین می‌توان به دسته حر اشاره کرد که برای حفظ حرمت جنازه حر با اشعار خاص دسته‌هایی اجرا می‌شد؛ دسته شیر نیز نمونه‌ی دیگری بود که فردی پوستین شیری پوشیده و هفت هشت نفر او را بر شانه خود حمل می‌کردند، این دسته متعلق به اهالی دوه‌چی است و به‌عنوان نماد شیری است که بعدازظهر عاشورا از بدنهای شهدا محافظت کرده و شعر معروفی هم دارد ای شیر یتیش بوگون هرایه امداد ایله آل مصطفایه تا مظفریه با خواندن آن وارد می‌شدند.