یاز اکو؛ مهندس محمدصادق نائبی _ دکتر صدیق و جنبش آموزش زبان مادری در دانشگاهها: ده سال از آن کلاس گذشت. گویا همین دیروز بود که گفتند: کلاس «آموزش زبان و ادبیات ترکی» در دانشگاه صنعتی اصفهان تشکیل میشود. سطح کلاس، مقدماتی بود امّا مقام مدرّس آن بسیار بالا بود. مگر امکان دارد استادی به بزرگی پروفسور صدیق با آن نام و آوازه با بیش از صد جلد کتاب برای آموزش الفبای زبان ترکی هر هفته از تهران راهی اصفهان شود؟ بین دانشجوها بحث بود: «استاد فقط برای جلسهی اول و جهت راه اندازی کلاس میآیند؟ نه! ایشان خودشان اعلام کردند که یک ترم کامل میآیند. تازه! معاون دانشگاه، مدارک استاد را جهت پرداخت حق التدریس خواسته است ولی استاد گفتهاند: بابت تدریس زبان ترکی حق التدریس نمیگیرم.
مگر ممکن است استادی به آن عظمت و با آن سن و سال هر هفته 500 کیلومتر راه بیایند که ابتداییترین گرامر را به ما تدریس کنند؟ به جای این کار میتوانند در سطح دکترا تدریس کنند …» .
خلاصه دانشجوها با استقبال فوق العادهای به جلسهی اول آمدند. هیچ کدام از کلاسها ظرفیت آن تعداد از دانشجوها را نداشت. لاجرم کلاس را در تالار برگزار کردیم. استاد با آن شور و حالی که در جلسهی اول داشتند تا آخر ترم آمدند و دست ما را گرفتند و پا به پا بردند، تا شیوهی راه رفتن آموختند.
دانشگاههای تبریز، تهران، شهید رجایی، علم و صنعت، شهید بهشتی، ارومیه، زنجان، سمنان و … نیز به برکت وجود این استاد خستگیناپذیر، جنب و جوش فوق العادهای به خود گرفت و لذت اجرای اصل 15 قانون اساسی مبنی بر آموزش زبان مادری را چشیدیم.
آنچه ما در آن یک ترم از استاد فرا گرفتیم، گذشته از آن که آموزش زبان و ادبیات ترکی باشد، آموزش نظم و انضباط بود، آموزش تعهد به دیگران بود، آموزش عشق و علاقه به زبان مادری بود، آموزش عشق به وطن بود، آموزش هنر ایجاد ارتباط معنوی و عاطفی بین گوینده و شنونده بود، آموزشِ این بود که جوانی انسان به دلی شاداب است نه موی سیاه، آموزشِ اینکه چون عشق حرم باشد سهل است بیابانها و … .
آن یک درس تأثیر بسیار زیادی روی دانشجوها گذاشت. آنجا بود که فهمیدیم چرا در کشورهای پیشرفته، اساتید با سابقه و باسواد را برای علوم پایه اختصاص میدهند. برای این که معمار خشت اول را باید محکم و استوار بنهد تا بتواند استوار و سربلند تا ثریا برود. آنجا بود که فهمیدیم: در اوج باسوادی میتوان به زبان عوام سخن گفت.
بسیاری از آن دانشجوها بعداً نویسندگان زبده و مؤلفان خبرهای شدند. از دل آن کلاس با پروژههای تحقیقی و تحلیلی تعریف شده، چندین کتاب به چاپ رسید و نشریهی دانشجویی «دان اولدوزو» منتشر شد. تعدادی از دانشجویان آن روز، مدرسان، محققان و نویسندگان امروزند.
به هر روی، در کنار انتشار بیش از صد جلد کتاب، نزدیک به ده نشریه، بیش از هزار مقاله و دهها کنفرانس و سمینار داخلی و خارجی، باید تربیت بیش از هزار دانشجو در زمینهی زبان مادری ترکی را به کلکسیون افتخارات ایشان بیافزاییم.
سجایای اخلاقی و روح بلند استاد در چهل سال تلاش علمی و ادبی ایشان آنچنان زیاد بوده است که دهها کتاب و صدها مقاله در باب ایشان منتشر شده است که به جرأت میتوان گفت: هیچ استاد دانشگاهی اینچنین دل و عقل دانشجویان خود را مجذوب نکرده است.
فهرست
تنوع میدانهای کاری استاد
دکتر صدیق تنها یک استاد ادبیات یا یک معلم تدریس کننده نیستند. تألیفات ایشان از دوران جوانی به چاپ میرسد، با راه اندازی نشریات مختلف، ترک زبانان را از مسایل روز آگاه میکنند و توانمندی این زبان در بیان مطالب سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و غیره را نشان میدهند، بعد از سی سال تدریس زبان و ادبیات فارسی در مدارس و دانشگاههای کشور، ظاهراً بازنشسته میشوند. امّا گویا جوانی استاد تازه شروع میشود. استاد بعد از بازنشستگی نهضت عظیم «آموزش زبان ترکی» را در دانشگاههای کشور راهاندازی میکنند و در عرض چند سال بیش از هزار دانشجوی آگاه به الفبای زبان مادری تربیت میکنند. مقالات هفتگی ایشان در نشریات منطقه و کشور، مردم را با مشاهیر آذربایجانی و ادبیات ترکی آشنا میکند. تحقیقات ایشان در سمینارها و کنفرانسهای داخلی و خارجی مطرح میشود.
تسلط شگرف استاد به زبانهای ترکی ایرانی، ترکی استانبولی، تركی كشورهای آسیای میانه، تركی باستان، عربی، فارسی، انگلیسی و روسی و توانایی عالی در قرائت خطوط کهن ترکی و فارسی منجر به بازخوانی نسخ خطی کهن و سنگ نبشتههای دیرین میشود. آشنایی نزدیک با اساتید ادبیات و شاعران معاصر، باعث تکوین ادبیات این عصر توسط ایشان میشود. تسلط ایشان به انواع قالبهای شعری ترکی و فارسی منجر به خلق دواوین مختلف شعری میشود. چاپ بیش از یک میلیون نسخه از کتابهای شیعهشناسی در جمهوریهای تازه استقلال یافته باعث معرفی شیعه به آنها میشود. چاپ بیش از صد جلد از کتابهای ایشان، زبان ترکی آذربایجانی را در ایران به قله خود میرساند و … .
آثار استاد از زوایای دیگر
(شعر، ادبیات، موسیقی، دین، تاریخ، دیرینه خوانی)
تاکنون چندین بار آثار پروفسور دکتر صدیق از زوایای مختلف بررسی شده است و نیازی به تکرار آنها و معرفی آثارشان نیست اما از زاویهای دیگر میتوان به صورت موضوعی، آثار استاد را بررسی کرد. غالباً استاد در دورههای مختلف زندگی خود، در یک زمینه به فعالیت اصلی پرداختهاند و دیگر فعالیتهای ایشان به صورت فرعی بوده است. لذا موضوع و زمان دو مقولهای است که در بررسی آثار ایشان بدان پی میبریم و در ادامه بدانها خواهیم پرداخت:
دکتر صدیق و ترجمه
ترجمههای استاد غالباً در دو محدودهی زمانی بوده است: تعدادی از ترجمهها پیش از وقوع انقلاب اسلامی بوده است و تعدادی دیگر پس از استقلال جمهوریهای شوروی.
ترجمههای پیش از انقلاب اسلامی از سال 1350 تا 1358 ادبی و سیاسی بوده است. ترجمهی کتابهایی مانند: «پیرامون پیدایش انسان» اثر کرمیاتسکی یا «انقلاب بورژوازی» در انگلستان اثر یفیموف نیز به نوعی به ادبیات و تاریخ آذربایجان مرتبط بوده است اما ترجمهی کتابهایی مانند «نظامی شاعر بزرگ آذربایجان» اثر برتلس، «گفتارهایی پیرامون مسایل زبانشناسی ایران» از زبانشناسان آذربایجان، «مسایل ادبیات دیرین ایران»، «مسایل ادبیات نوین ایران»، «مقالات ایرانشناسی» اثر پژوهندگان شوروی سابق نیز در تکمیل منابع ضعیف زبان و ادبیات ترکی آذربایجانی بوده است. استاد با احساس کمبود منابع تحقیقی در زمینهی زبان و ادبیات ترکی در طول این سالها به ترجمهی منابع متقن خارجی همّت میگمارند.
قسمت دوم، ترجمههای استاد در سالهای 71 و 72 با هدف معرفی شیعه به ترکزبانان جمهوریهای ترک زبان صورت میگیرد و کتابهای «شناخت معصومین» (ع) در 14 جلد، «خداشناسی»، «توحیدشناسی»، «چهل حدیث» در باب شرب خمر، «معادشناسی»، «احکام اسلام»، «چهل حدیث» در 14 جلد و «عدالت الهی» منتشر میشود.
دکتر صدیق و شعر
به جز اشعاری مانند «کیچیک شعرلر» در سال 1357، به ندرت ایشان اقدام به جمع آوری اشعار خود در طول چند سال کردهاند. کتابهای شعری استاد غالباً موضوعی و اتفاقی بوده و در مدت زمان بسیار اندک سروده شده است. با رفتن به اردبیل، «اردبیل لوحهلری» تنظیم میشود و با رفتن به زنجان و تبریز و باکو، به ترتیب «زنگان لوحهلری»، «تبریز یوللاریندا» و «باکی لوحهلری» سروده میشود.
به خاطر مدیریت کنگرهی «میرزاجهانگیرخان قشقایی» و زندگی چند روزه در میان قشقائیان، «قشقایی لوحهلری» خلق میشود. در رثای دوست دوران نوجوانی خود، «صمد بهرنگی» سه روز گوشهنشین شده و «صمد بهرنگی منظومهسی» از دل او به زبان میآید. هنگام تحقیق پیرامون مشروطیت، «شیخ محمد خیابانی حماسهسی» را میسرایند.
ملاحظه میشود که اشعار استاد بالبداهه، موضوعی و برگرفته از وقایع جاری زندگی ایشان است و غالباً در مدتی كوتاه، هنگام رویارویی با حوادث و وقایع خاص سروده شدهاند. اشعار ایشان دارای مضامینی عالی و بلند، همراه با تعمقی علمی است. برای نمونه در کتاب کوچک شعر «زنگان لوحهلری»، نه تنها شاعر بلکه خواننده نیز باید دارای مطالعات عمیق تاریخی و ادبی باشد تا بتواند مضامین بلند شعری ایشان را متوجه شود. کمتر شعری از دکتر صدیق وجود دارد که بدون محتوای علمی و صرفاً عاشقانه و عاطفی باشد.
دکتر صدیق و بازخوانی نسخههای خطی
دههی اخیر در زندگی پروفسور صدیق و خدمات علمی و ادبی ایشان به ادبیات ترکی و متعاقب آن به ادبیات جهانی باعث شده است که به اذعان ترکیدانان و ترکیمدانان، ایشان علمیترین و پرکارترین چهرهی ادبی معروف باشند که توانایی کسب نخستین جایزهی نوبل علمی توسط یک ایرانی را دارند. قطعاً بازخوانی و احیای تنها یکی از کتابهای ایشان مانند «دیوان لغات الترک» از جانب یک شخصیت علمی کافی است تا نام ایشان در تاریخ ادبیات جاودانه بماند ولی گستردگی کارهای علمی ایشان بسیار فراتر از کتاب مذكور است. به عنوان نمونه، كتاب «قارا مجموعه»ی شیخ صفی الدین اردبیلی از غربت 800 سالهی اعصار به قربت دستهای عالمان و جویندگان رسید و به جهانیان معرفی شد؛ «گلشن راز» ترکی پس از 600 سال کشف و بازخوانی شد؛ دیوانهای شاعران بزرگ به صورت کامل بازخوانی و با مقدمهای کامل، عالمانه و مبسوط به جهان معرفی شد؛ «محاکمة اللغتین» امیرعلیشیر نوایی پس از 600 سال منتشر شد؛ «یوسف و زلیخا»ی فردوسی که برخلاف شاهنامه، از معنویت و اتحاد و دوستی صحبت کرده است، پس از هزار سال بازخوانی و احیا شد؛ سنگ نبشتههای اورخون چین با کهنترین الفبای بشری بازخوانی و مطالب آن به فارسی و ترکی توضیح داده شد و با نام «سه سنگیاد باستانی» انتشار یافت؛ برای نخستین بار اشعار ترکی مولوی توسط كتاب «سیری در اشعار تركی مكتب مولویه» معرفی گردید و … .
منتظر میمانیم تا ببینیم در سالهای آتی کدام یک از شاهکارهای ترکی به جهانیان معرفی خواهد شد.
دکتر صدیق و احیای دواوین کهن
دکتر صدیق در طول شش سال گذشته، دواوین بزرگ شاعران نامدار ترکی زبان را به صورت علمی و آکادمیک احیا کرد. از آن نظر میتوان بازخوانیهای ایشان را علمی و آکادمیک نام نهاد که اولاً تمام دیوان را بازخوانی کرده و کار نیمه تمام ارائه نکردهاند، مقدمههای مبسوط دربارهی هر دیوان و شاعر آن نوشتهاند که قطعاً هر کدام از آن مقدمههای گسترده، با یک رسالهی دکترا برابری میکنند به نحوی كه خواننده با مراجعه به آن مقدمه، در باب آن موضوع از پراكندگی فكری و سردرگمی به نگرش و جمعیت خاطر میرسد. نمایههای تحقیقاتی ایشان در انتهای کتابها مانند: كشف الابیات، فهرست نام افراد و اماکن، استخراج آیات و روایات و مهمتر از همه، توضیح و شرح کلمات و جملات دشوار، کارهایی علمی و تحقیقاتی است که ارزش علمی آثار ایشان را نشان میدهد.
بازخوانی دیوانهای ترکی «فضولی»، «نباتی»، «سیدعظیم شیروانی»، «نسیمی»، «غریبی»، «گلشن راز ترکی شیخ الوان» یا «نصاب اعتماد تبریزی» و دیوانهای فارسی «فضولی»، «نباتی» یا «یوسف و زلیخا»ی فردوسی از آن جملهاند.
بیتردید با انتشار این دیوانها، بالندگی و بلوغ ادبیات در ایران عیان میشود.
دکتر صدیق و نشریات
دکتر صدیق در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی با دردی که از فشارهای حکومت نژادپرست و ملیگرای سلطنتی دیده بود، دست به انتشار نشریات مختلفی زدند تا ضمن آگاه ساختن مردم از مطالب روز، از نعمت آزادی بیان و نوشتن به زبان مادری سخن گویند.
دکتر صدیق در این راستا نشریاتی مانند: «انقلاب یولوندا»، «آزادلیق»، «یولداش»، «یئنی یول» و «بولتن» را منتشر کردند و به مدت 14 سال، نشریه چهار صفحهای سهند متعلق به روزنامهی اطلاعات را به صورت هفتگی چاپ کردند که متأسفانه با غرض ورزی و حسادت یکی از نمایندگان ظاهراً فرهنگی شهر تبریز، تحت مدیریت آن نماینده رفت و پس از انتشار چند شماره تعطیل شد.
آثار استاد
در اینجا مجالی است تا عناوین بیش از صد جلد از كتابهای دکتر حسین محمدزاده صدیق را به شكل الفبایی نام ببریم:
آتا! ای ظلم گؤرموش مكتبین بایراقداری، آثاری از شعرای آذربایجان (فارسی)، آذربایجانین شهید عالیملری، اردبیل لوحهلری (شعر)، آرزی و قمبر (فارسی)، از پیدایی انسان تا رسایی فئودالیسم در آذربایجان، از انزلی تا تهران، اسلام احكامی، آشنایی با رسالات موسیقی، افضل الدین خاقانی شیروانی، آل محمد (ص) تاریخینده تشریح و محاكمه، امثال لقمان، انقلاب بورژوازی در انگلستان، اوچغون داخما (شعر)، اوچونجو امام، حضرت حسین (ع)، ایچگی و ایچگی ایچمك حاققیندا قیرخ حدیث، ایلاهی عدالت، باکی لوحهلری (شعر)، برگزیده دیوان کبیر (شمس تبریزی)، برگزیده متون نظم و نثر ترکی، به¬سرودههای زرتشت، بیر بؤلوک دورنا (شعر)، بیرینجی امام، حضرت علی (ع)، پنج نمایشنامه، پیرامون پیدایش انسان، پیغمبر تانیما، تبریز یوللاریندا (شعر)، توحیده چاغری، چهار تیاتر و رسالهی اخلاقیه، چیل مایدان، حضرت پیغمبر (ص) دن قیرخ حدیث، حضرت جعفر صادق (ع) دن قیرخ حدیث، حضرت حسن عسكری (ع) دن قیرخ حدیث، حضرت علی النقی (ع) دن قیرخ حدیث، حضرت فاطمه زهرا (س) دن قیرخ حدیث، حضرت محمد تقی (ع) دن قیرخ حدیث، حضرت مهدی (ع) دن قیرخ حدیث، حضرت موسی كاظم (ع) دن قیرخ حدیث، خرس قولدورباسان (نمایشنامه)، خلاصهی قانون كار ، در شناخت هنر و زیبایی، دنیای قصهی بچهها، دوقلوهای ترک (داستان)، دیوان لغات الترك، دیدی از نوآوری های حبیب ساهر، دیوان اشعار تركی نباتی، دیوان اشعار ترکی بایرک قوشچو اوغلو، دیوان اشعار ترکی حکیم ملامحمد هیدجی، دیوان اشعار ترکی سید عظیم شیروانی، دیوان اشعار ترکی سید عمادالدین نسیمی، دیوان اشعار ترکی ظفر اردبیلی، دیوان اشعار ترکی غریبی و تذکرهی مجالس شعرای روم، دیوان اشعار ترکی فضولی، دیوان اشعار ترکی مسیحی، دیوان اشعار ترکی ملا پناه واقف، دیوان اشعار فارسی عشقی، دیوان اشعار فارسی فضولی، دیوان اشعار فارسی نباتی، رند و زاهد فضولی، زندگی و اندیشهی نظامی، زندگی و خلاقیت قوسی تبریزی و میرزا شفیع واضح، زنگان لوحهلری (شعر)، سایالار، سنگلاخ، سه سنگیاد باستانی، سیری در اشعار تركی مكتب مولویه، سیری در رسالههای موسیقایی، شرح غزلهای صائب تبریزی، شیخ محمد خیابانی منظومهسی (شعر)، صمد بهرنگی منظومهسی (شعر)، عاشیقلار، قارا مجموعه، قاشقایی لوحهلری (شعر)، قاعده زبان ترکی عبدالعلی خلخالی، قصههای كچل، قصههای روباه، قواعد زبان ترکی طبیب آشتیانی، قوپوزنوازان دلسوختهی آذربایجان، قیسا سؤزلر، كیچیك شعرلر، کیمیاگر (نمایشنامه)، گزیدهی متون نظم و نثر تركی، گفتارهایی پیرامون مسایل زبانشناسی ایران، گلشن راز شبستری به روایت شیخ الوان ولی، گوللر آچاجاق (شعر)، گونشلی وطن یادداشتلاری، الله تانیما، لیلی و مجنون ملا محمد فضولی، متون ادبی هنر، مجموعه (شعر)، محاکمة اللغتین، مسایل ادبیات دیرین ایران، مسایل ادبیات نوین ایران، مطلع الاعتقاد فی معرفة المبدأ و المعاد، معاد تانیما، مقالات تربیت، مقالات فلسفی میرزا فتحعلی آخوندزاده، ملاعبدالله زنوزی و زنوزیه مكتبی، موسیو ژوردان (نمایشنامه)، نسیمی (درام تاریخی در سه پرده)، نصاب اعتماد، نظامی شاعر بزرگ آذربایجان، نمایشنامههای میرزا آقا تبریزی، هامی اوچون اخلاق، هامی اوچون اسلام، واقف شاعر زیبایی و حقیقت، یادمانهای تركی باستان، یورد غزللری (شعر)، یوسف و زلیخای فردوسی .
شناخت استاد
دكتر حسین محمدزاده صدیق در 15 تیرماه 1324 در محلهی باستانی سرخاب تبریز واقع در دامنههای كوه «عینالی» دیده به جهان گشودند. پدرشان نوهی آقا میرعلی سرخابی صاحب كتاب «ربیع الشّریعه» و پیشنماز مسجد آقا میرعلی و مادر ایشان، دختر عباسقلی خان با اصلیت اردبیلی و از رزمندگان خوشنام نهضت مشروطه و قیام شیخ محمد خیابانی بود كه در گیر و دار مشروطه به تبریز كوچیده و در محلهی سرخاب ساكن شده بود. مادر پرهیزگار ایشان، نام حسین را به او برگزید تا یاد آور روشنگریهای امام حسین (ع) باشد.
در كودكی او را به مسجد جامع تبریز فرستادند و در آنجا نزد «آقا میرزا غلامحسین هریسی»، «آقا میرزا عمران» و مرحوم «وقایعی مشكات تبریزی» به تعلیم قرآن، فلسفه اسلام، فقه، احكام و اصول دین مشغول شد. پس از آن، ایشان را به مكتب خانه فرستادند. حسین كه 8 یا 9 سال داشت به خاطر استعداد و تیزهوشی، در مسجد و گاهی در منزل آنچه را آموخته بود به افراد بیسواد محله تعلیم میداد و توانست تعداد زیادی از آنان را باسواد كند.
در سال 1331 پدرش به عنوان مسؤول پست و تلگراف به روستای خمارلو در مرز شوروی اعزام شد. حسین، فرزند ارشد خانواده كلاس اول ابتدایی را در روستای خداآفرین گذراند.
پس از آن مجددا به تبریز بازگشتند و در مدارس خیام و حكمت به ادامه تحصیل مشغول شدند. یكی از وقایع تلخ دوران كودكی استاد درگذشت پدربزرگ مادری بود. مؤانست با عباسقلی خان – پدربزرگ مادری- در دورانكودكی در شكلگیری بلندنظریو آرمانجوییشان تأثیر بسزایی داشت.
در سال 1337 تحصیلات ابتدایی را به پایان رسانیده و در رشتهی علوم ادبی در دبیرستان مشغول به تحصیل شدند. استعداد فراوان و عشقشان به ادبیات تا حدی بود كه در دبیرستان او را «شاعر» خطاب میكردند. یكی از نوآوریهای ایشان این بود كه نكات كلیدی و مهم دروس دبیرستان از جمله ریاضی، فیزیك و دروس طبیعی را – برای سهولت در یادگیری – به صورت شعر درآورده بودند. ذوق سرشار ایشان باعث شد تا در همان سنین نوجوانی برای خود كتابخانهای بسازند و به هر كدام از كتابها مهر زده و شمارهی ثبت مخصوص بدهند.
از جملهی نكات بارز دوران نوجوانی استاد، آشنایی، مطالعه و تلاش وافر ایشان از اوخر دورهی راهنمایی برای یادگیری الفبای اوستایی و خواندن متون مربوط به آن است. این مهارت باعث شد كه استاد دروس دبیرستان خود را به زبان تركی و به الفبای اوستایی بنویسند، و این در حالی بود كه همكلاسیها سعی میكردند از این خطوط غریب سر در بیاورند.
پس از طی دوران تحصیل در دانشسرا، مشغول به تدریس در روستاهای آذربایجان از جمله «هریس» شده و در همان حال به تحصیل در رشتهی ادبیات دانشگاه تبریز همت گماشتند. ایشان در كلاسهای درس، خواندن و نوشتن را به شاگردانشان به زبان آذربایجانی آموزش میدادند. این كار در رژیم پهلوی دردسرهای فراوانی را برایشان به همراه آورد ولی همچنان پایمردی كردند.
و اما نخستین مقالهی ایشان «فرشته میترا و عید مهرگان» بود. در همین زمانها افرادی چون صمد بهرنگی، علیرضا اوختای، بهروز دهقانی، بهروز دولت آبادی و مفتون امینی با استاد مجالست داشتند كه حاصل این نشستها نشر مجلهی «آدینه» بود. این نشریه كه به زبان تركی نوشته میشد، اولین تلاش جدی آنان در دوران خفقان شاهنشاهی جهت گسترش و احیاء زبان مادری بود. مقالات این جوانان صاحب اندیشه، پس از آن در نشریات دیگر سراسر كشور از جمله: خوشه، امید ایران، وحید، ارمغان، راهنمای كتاب و . . . انتشار یافت. ایشان مقالهی «داستانهای دده قورقود» را در همین زمان نوشته و در مجله وحید چاپ كردند.
در اثر همین حركتها مردم با گنجینههای علم و ادب خطهی آذربایجان هر چه بیشتر آشنایی حاصل كردند. گنجینههایی كه در زیر گرد و غبار خودكامگی ستمشاهی پنهان شده بود. در سال 1347 مجله «هنر و اجتماع» را در تبریز به دو زبان تركی و فارسی منتشر ساختند كه پس از چاپ هفتمین شماره، توسط ساواك دستگیر و به زندان روانه شدند. پس از مدتی از زندان آزاد گردیدند، لیكن مسئولان آن زمان، مدرك لیسانسشان را تا سال 1350 نگه داشتند و ندادند. دو سال قبل از این تاریخ (1348) توسط دانشگاه استانبول برای تحصیل در دورهی دكتری پذیرفته شدند ولی دولت وقت، ایشان را ممنوع الخروج كردند.
در سالهایی كه در دبیرستانهای اردبیل تدریس میكردند با همكاری دانش آموزان به گردآوری فولكلور و ادبیات شفاهی آذربایجان همت گماشته و سعی كردند در جلسات خصوصی به دانش آموزان، خواندن و نوشتن به زبان مادری را بیاموزند. به همین دلیل ساواك در شهر اردبیل استاد را احضار كرده و 41 روز تحت آزار و بازجویی قرار دادند. اما نتوانستند تهمت خود را دال بر وابستگی به احزاب اثبات كنند. لاجرم ایشان را فقط به جرم اقدام علیهامنیت كشور به دادگاه نظامی كشاندند و ایشان را به شش ماه زندان و پنج سال تعلیق از خدمات دولتی محكوم كردند. پایمردی و استواریشان باعث شد كه در زندان هم به آموزش زبان تركی مشغول شوند و به این خاطر مدتی را نیز در انفرادی محبوس گردیدند. استاد در همین ایام، سه دفتر شعر با عنوان «قالادان قالایا»، «هانی بس یولداشین اؤردك» و «ساواش نغمهلری» سرودند كه آن دفترچهها را به همبندان خویش سپردند لیكن آن همبندان حق امانت را به جا نیاورده و تا كنون آن دفترچهها را به ایشان تحویل ندادهاند.
پس از آن كه از زندان آزاد شدند، ایشان را مجبور به ترك تبریز كردند. لاجرم به تهران آمدند تا به كاری مشغول شوند. در این زمان در انتشارات امیركبیر به عنوان ویراستار و به صورت تدریس غیر رسمی در هنرستان به كار پرداختند. بعد از گذشت مدتی در صدا و سیما مشغول به كار شدند. اما پس از نه ماه، از طرف ساواك رد صلاحیت گردیدند. از سال 1351 تا 1357 وارد دورهی تازهی انتشار كتابهای خود شدند. استاد در این سالها در اولین كتابشان تحت عنوان «واقف، شاعر زیبایی و حقیقت» به بررسی كوتاه در زمینهی تاریخ ادبیات تركی میپردازند. از جمله دیگر كتابها میتوان «قصههای روباه در ادبیات شفاهی آذربایجان»، «داستانهای كچل در ادبیات شفاهی آذربایجان»، «نمایشنامههای میرزا آقا تبریزی»، «منظومهی آرزی و قمبر»، «تاریخ آذربایجان»، «فلسفه تكاملی»، «انقلاب بورژوازی در انگلستان» و . . . را نام برد. ایشان در همین سالها كتاب «عاشیقلار» را چاپ كردند كه نخستین تحقیق در این زمینه بود.
در همین ایام در دانشگاه تهران در مقطع كارشناسی ارشد پذیرفته شدند و همچنین از طرف كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان به عنوان مترجم دعوت به كار شدند. در آنجا كتابهای زیادی از جمله «دوقلوهای ترك»، «چیل مایدان»، «قارا آت» و «دوقلوهای ایرانی» را برای كودكان آمادهی چاپ كردند. در سال 1357 «جمعیت فرهنگ آذربایجان» را تأسیس كرده و نشریهی «یولداش» و «آزادلیق» را منتشر ساختند. و سرانجام پس از پیروزی انقلاب اسلامی جهت تحصیل در مقطع دكتری در دانشگاه استانبول، عازم كشور تركیه شدند. و در سال 1362 در رشتهی زبانشناسی تطبیقی تركی، فارسی و عربی با پایاننامهای تحت عنوان «اخلاق و رسالهی اخلاقیهی میرزا آقا تبریزی» فارغ التحصیل شدند و علیرغم دعوت بعضی از كشورهای همسایه جهت تدریس در دانشگاههایشان – به خاطر همان روحیهی حركتِ پیوسته و آهسته- مجدداً به كشور ایران بازگشتند. استاد، خود چكیدهی پایاننامهی خویش را در آن سالها چنین نگاشته است:
«موضوع اصلى تز دكتراى اینجانب تقدیم متن «رسالهى اخلاقیه» اثر میرزا آقا تبریزى و تحلیل آن است از این رو تز در چهار بخش تدوین شده است: بخش اول پس از مقدمه بیبلیوگرافى و اختصارات، ناظر به گزارش زندگى میرزاآقاست. بخش دوم شرح آثار او، بخش سوم تحلیل رسالهی اخلاقیه و بخش چهارم متن فارسى اثر مذكور را شامل میباشد. در بخش اول كوشش بر این بوده است كه خلاصهاى از شرح زندگى میرزا آقا تبریزى تنظیم شود. از آنجا كه در این زمینه با قلّت منابع روبرو هستیم به دو طریق دست یازیدیم :
اول آنكه بیش از همه به خود رسالهی اخلاقیه و دیگر آثار او توجه كردیم، همچنین دربارهی پدر میرزا آقا اطلاعاتى در برخى منابع نظیر: «مجمع الفصحا»، «گنج شایگان» و «ریحانة الادب» به دست آوردیم، دوم اینكه به شرح زندگى شاعران معاصر میرزا آقا پرداختیم و از راه مقایسهی آنان با صاحب رسالهی اخلاقیه اطلاعات مفید و مهمى اخذ كردیم. به طور مثال در جایى از این بخش به مقایسهی زندگى و افكار میرزا آقا با فراماسونر معروف، میرزا ملكم خان- كه بیشتر آثار وى به میرزا ملكم خان نسبت داده شده است- پرداختیم و انتساب آنها را به میرزا آقا به اثبات رساندیم. از جمله دلایلى كه در این زمینه آوردیم این است كه: اولاً میرزا آقا تبریزى در نامهاى كه به تاریخ 1388 ﻫ . ق به میرزا فتحعلى آخوندزاده نوشته است، خود را معرفى مىكند و مىگوید كه تاكنون او را ندیده است. در حالیكه مىدانیم میرزا ملكم خان هشت سال قبل از این تاریخ (1863) در استامبول با آخوندزاده ملاقات كرده است و در تفلیس مهمان او شده بود. دوم اینكه میرزا آقا در آثار خود همه جا اصطلاحاتى نظیر «دین مبین ما»، «مذهب ما» و «میهن ما» به كار مىبرد و ما مىدانیم كه ملكم خان صاحب چنین روحیهاى نیست و این اصطلاحات را با كلماتى نظیر مسلمانان، اهل اسلام، ایرانیان، عجمها و غیره عوض مىكرده است. و نیز مىدانیم كه ملكم خان از اسلام و مسلمانان بیزار بود و اسرار حكومتهاى ملل مسلمان را به غربیان مىفروخت. در حالی كه میرزا آقا در این آثار چندین جا سعادت ملل مسلمان و نجات آنها را از اسارت روس و انگلیس آرزو مىكند.
در این زندگىنامهى تطبیقى، مناسبت میرزا آقا با اشخاصى نظیر میرزا یوسف خان مستشارالیه و میرزا عبدالرحیم بخارزاده تبریزى، ملكالمتكلمین و میرزا آقاخان كرمانى باز نموده مىشود. در بخش دوم تز، آثار میرزا آقا تبریزى به بحث گذاشته مىشود و در این بخش پس از بحث مختصرى پیرامون پیدایش نثر نوین فارسى در قرن گذشته خلاصهاى از هر یك از پنج نمایشنامهی میرزا آقا تبریزى و تحلیلى از آنها به دست داده مىشود. و نیز روزنامههاى «استقلال»، «نالهی ملت» و «حشرات الارض» معرفى مىشود. در بخش سوم تز، به تحلیل رسالهی اخلاقیه مىپردازیم. از آنجایی كه اثر به علم اخلاق مربوط مىشود، پس از بحث كوتاهى پیرامون اخلاق و موضوع و اقسام آن، ترجیحاً پیرامون علم اخلاق و جاى آن در یونان باستان و شرح نسبتاً مبسوطى از علم اخلاق در اسلام تحت عنوان «اخلاق در ادبیات اسلامى» و نشان دادن اشكال اخلاق اسلامى به آیات شریفهاى نظیر: «اَفَحَسِبْتُم اِنَّما خَلَقْناكُم عَبَثا»، «و ما خَلَقْتُ الجِنَّ و الاِنْسَ اِلاّ لِیعْبُدون»، «اَیحْسَبُ الاِنْسانُ اَن یتْرَكَ سُدى»، «وَ ما خَلَقْنَا السَّماء وَ الاَرضَ و ما بَینَهُما لاعِبینَ» از كتاب «اخلاق» ترجمهی حنین بن اسحاق و «تفسیر» شرح فارابى و ابن مسكویه و كندى سخن به میان مىآید و سپس از امّهات كتب اخلاق كه به فارسى نوشته شده است، گفتگو مىشود و پس از دادن خلاصه، كلیهی چهارده فصل و مقدمه و مؤخرهی رسالهی اخلاقیهی اثر مورد بحث، تحت عناوینى نظیر: مقاصد تربیتى در رسالهی اخلاقیه، موضوعات دینى و فلسفى و جبریه و اختیاریه، مناسبت با متون دینى اسلامى، توجه به آیات و احادیث و غیره تحلیل مىشود.
بخش چهارم تز، متن رسالهی اخلاقیه را شامل است كه براى نخستین بار از روى نسخهاى به خط خود مؤلف -كه در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران محفوظ است- به جهان علم شناسانده مىشود. در انجام متن فهارس اسماء اشخاص، امكنه، كتب، قبایل، السنه و غیره آورده مىشود. شیوهی كار براى تهیهی متن علمى آن در صفحهی 184 از تز تشریح شده است.»
در دوران پس از انقلاب اسلامی مجدداً دعوت به كار شدند و به تدریس – هم در تربیت معلم و هم در دانشگاهها- اشتغال ورزیدند. در طی این سالها همچنان به تحقیق، ترجمه، تألیف و تدوین كتب مختلف همّت گماشتند. در سال 1359 نشریهی «انقلاب یولوندا»، و در سال 1362 نشریهی «یئنی یول» را راه اندازی كردند. در سال 1364 در كنار تدریس، به عنوان مترجم رسمی قوهی قضائیه مشغول به كار شدند. و درسال 1369 «هفتهنامهی سهند» (ضمیمهی روزنامه اطلاعات) را به زبان تركی، به تنهایی به مدت پانزده سال برای چاپ آماده كردند. در این اثناء برای تدریس زبان و ادبیات تركی و فارسی در سراسر ایران از هیچ كوششی فروگذار نكردند. از آن جمله تدریس در دانشگاه شهرهای: تبریز، ارومیه، اردبیل، تكاب، همدان، اصفهان، قزوین، زنجان، سمنان و شیراز را میتوان نام برد. تا آن كه در سال 1373 ایشان را بازنشسته كردند ولی استاد دمی از پای ننشست.