یازاکو؛ نوید محمدی نسب‌آباد – ایران و آذربایجان دو همسایه‌ای که به رغم اختلافات همواره حفظ ظاهر می‌کردند و معمولا به صورت مستقیم به همدیگر نمی‌تاختند.
افکار عمومی آذربایجان نقش ایران در جنگ اول قره باغ را عموما سازنده نمی‌دانند و درحالیکه سردمداران دو کشور برای توافق در تهران به سر می‌بردند، شهر شوشا سقوط کرد و بدین ترتیب پادرمیانی ایران بی‌نتیجه به پایان می‌رسد.
در جنگ ۴۴ روزه‌ی قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ که منجر به آزادسازی اراضی اشغالی توسط آذربایجان نیز شد موضع‌گیری ایران، موضع روشن و شفاف و یک‌طرفه‌ای نبود. گرچه در روزهای اول بحث انتقال تانک‌های ارسالی روسیه از مرز نوردوز مطرح بود و مسئولان وزارت خارجه ایران مکررا ادعای حضور تکفیری‌ها در طرف آذربایجانی را می‌کردند ولی در ادامه بیانیه‌ی حمایتی ائمه جمعه آذربایجان وضعیت را کمی تلطیف کرد.
در اولین سالگرد آزادسازی شوشا که دیگر جنگ خاتمه یافته بود و بندهای توافق صلح قدم به قدم در حال اجرا بود، سخنرانی اردوغان در مراسمی به همین مناسبت باعث واکنش وزیر خارجه ایران شد اما طرف مورد انتقاد، اردوغان و دولت ترکیه بود نه آذربایجان.
حالا نوبت ایجاد دالان زنگه‌زور به منظور اتصال نخجوان به آذربایجان بود. آذربایجان و ترکیه کشورهای همسایه (ایران، روسیه، گرجستان و ارمنستان) را دعوت به ایجاد بلوک اقتصادی منطقه می‌کردند. ایران در مورد حضور و یا عدم حضور خود در این بلوک اقتصادی عکس‌العملی نشان نداد و ترجیح داد در این مورد سکوت کند.
به نظر نگارنده، حضور ایران در این بلوک اقتصادی با چانه‌زنی‌ها و مذاکرات برای ایجاد هاب منطقه آزاد ارس و تبریز می‌توانست بر کیفیت این همکاری منطقه‌ای بیفزاید و از طرفی باعث شکوفایی اقتصادی در این منطقه باشد. اما ایران ترجیح داد ساز مخالفت با احداث دالان زنگه‌زور را بزند و کماکان معتقد است که این دالان مرزهای تاریخی ایران را تغییر خواهد داد. در ماه‌های اخیر رییسی و علی‌اف بارها در مورد زنگه‌زور سخن گفته‌اند. رئیسی دربارهی مخالفت با احداث و علی‌اف دربارهی لزوم احداث.
دیدار شهریور ماه رییس جمهوران دو کشور در حاشیه‌ی اجلاس شانگهای نیز اثر مثبتی در بهبود این تنش نداشت و روسای دول بعد از مراجعه به کشورهایشان همان مواضع را پیش بردند و ایران در مرکز استان سیونیک، شهر قاپان یعنی در مسیر کریدور زنگه زور سرکنسولگری خود را افتتاح نمود. در ادامه شدت تنش‌های لفظی با مانورهای نظامی طرفین شکل دیگری به خود گرفت.
این روزها دامنه‌ی اختلافات وسیع‌تر شده و دولت ایران با متهم کردن شهروندان جمهوری آذربایجان به دست داشتن در حادثه‌ی تروریستی شاهچراغ شیراز پای دولتمردان این کشور را وسط می‌کشند و از طرفی انتشار بیانیه‌ای با ده‌ها غلط املایی و انشایی که رسانه‌های ایرانی منتشر کننده‌ی این بیانیه مدعی بودند از طرف اهالی نخجوان نوشته شده و خواستار ادغام با ایران بودند اوضاع را ملتهب‌تر کرد. در طرف مقابل الهام علی‌اف سخنرانی تند و تیزی بر علیه ایران کرد و از کارشکنی‌های ایران و حمایت‌های ایشان از ارمنستان به‌شدت انتقاد کرد.
درچند روز اخیر الهام علی‌اف سخنانی در مورد عدم حق تحصیل ۴۰میلیون آذربایجانی خارج از آذربایجان انتقاد کرده است که در حقیقت انتقاد غیرمستقیم به وضعیت عدم حق تحصیل ترک‌ها در ایران است.
واقعیت این است که این انتقاد، کاملا صحیح است و تاکنون پیگیری‌های فعالین آذربایجانی در مورد تحصیل به زبان مادری راه به جایی نبرده است. در چهل و چند سال اخیر علی‌رغم وجود ظرفیت قانونی تحصیل به زبان مادری و وعده‌های فراوان نمایندگان مجلس و روسای دولت بخصوص در دوران انتخابات، آذربایجانی‌ها لذت تحصیل به زبان خود را نچشیده‌اند. اما موضع‌گیری در باب این مسئله توسط رییس‌جمهور آذربایجان گرچه صحیح اما بی‌موقع است. در شرایطی که طرفین به طور بی سابقه ای به همدیگر می تازند، این انتقاد از طرف ایرانی با عینک خوشبینی ملاحظه نخواهد شد. دولت‌های ایران و آذربایجان باید دقت کنند که مطالبات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آذربایجانیان موضوع دیروز و امروز نیست و مردم و بخصوص فعالین آذربایجان سالیان سال به دنبال پاسخ مناسب از مسئولین کشور بوده‌اند. استقلال عمل و رفتار در پیگیری این مطالبات بر کسی پوشیده نیست و سخنان هم‌راستا با این مطالبات قطعا تاثیری در کند و یا تند شدن ادامه‌ی مسیر ایشان نخواهد بود.
اختلافات دو کشور ایران و آذربایجان بیشترین آسیب را برای استان‌های آذربایجان داشته است چرا که بیشتر ارتباطات دو کشور توسط استان‌های آذربایجانی کشور برقرار می‌شد. به عنوان مثال اگر ایران امکان حضور در بازسازی قره‌باغ را به دست می‌آورد، صدها شرکت عمرانی منطقه‌ای می‌توانستند دست بالا را در آن پروژه‌ها داشته باشند. همچنین مشاهدات میدانی حاکی از افت شدید مراودات تجاری ایران و آذربایجان از طریق جلفا و سایر پایانه‌های مرزی می‌باشد.
لذا لازم است نمایندگان و مسئولین محلی برای برای حل سوءتفاهمات و اختلافات ابتکار عمل نشان دهند و بازتکرار موارد اختلافی توسط ایشان کمکی برای حل مشکل نخواهد کرد.
