یاز اکو؛ محمد فرج پور باسمنجی_ شادروان میرزا صادق مستشارالدوله ((۱۳۳۱_۱۲۴۲)) ه.ش برادر زاده زنده یاد میرزا یوسف مستشارالدوله صاحب کتاب مشهور (( یک کلمه قانون)) و سفیر وقت ایران در عثمانی ،پاریس،لندن و بمبئی از مردان بزرگ سیاست دوره قاجاراست. میرزا صادق ۱۵۹ سال پیش در محله خیاوان میدان فعلی قطب تبریز دریک خانواده سیاست پیشه متولد شده است.
عمویش میرزا یوسف از نام آوران سیاست وقت ایران در اروپا و پدرش میرزا جوادخان از کارمندان عالی رتبه وزارت خارجه و رابط وزارت خارجه با کنسولگری ایران در اسلامبول بوده است. میرزا جواد خان هم در سال های اقامت در امپراطوری عثمانی پسرش میرزا صادق را نیز به همراه خود داشت. و میرزا صادق پس ازتکمیل معلومات مقدماتی خواندن و نوشتن در مدرسه ممتاز اسلامبول ادامه تحصیل داده و بعد ها درمعیت پدر در کنسولگری ایران در استانبول مشغول کارشده است.
مطالعه روزانه جراید ممالک وقت عثمانی،نشست و برخاست با سیاستمداران مقیم عثمانی،ارتباط با آگاهان و فعالان سیاسی و ارتباط مستقیم با مشروطه چیان تبریز، میرزاصادق را بعنوان سیاستمداری کار کشته و آبدیده در آورد و پس از چندسال اقامت در اسلامبول به تهران فراخوانده شد و در وزارت خارجه مشغول بکار گردید. آشنایی به زبانهای انگلیسی،فرانسه،فارسی،ترکی،عثمانی و آذربایجانی و تسلط بر قوانین بین المللی، رفت و آمد به کشورهای اروپایی، میرزا صادق را شهره عام و خاص کرد و نام وسان و شهرت وی در کشورهم پیچید و مردم و سیاسیون در تهران و تبریز همزمان میرزاصادق را کاندیدای مجلس شورای ملی کردند.ولی میرزاصادق کسوت نمایندگی زادگاه فرهنگ خیز و هنرپرور خود تبریز را ارجح داد وبعنوان نفر اول نمایندگان تبریز و آذربایجان در چهارمین دوره مجلس شورای ملی انتخاب شد.
او در مجلس چهارم بعنوان یکی از لیدر های اصلی و تاثیرگذار پارلمان وقت ایران شد و در سخنرانی های خود در مجلس و محافل عمومی راه نجات ایران را اصلاح امور مالی ومالیاتی می دانست و تربیت نیروی انسانی متخصص و کاردان و شکل گیری نهادهای اجتماعی و فرهنگی و اداری را برای حل و فصل مشکلات مردم خواستار می شد.مبارزه بی امان با مفسدان سیاسی و اقتصادی ، صرفه جویی در هزینه های دولتی، جلوگیری از اسراف و تبعیض و استرداد تیولات و املاک بزرگ به نفع تمام ملت از خواسته های میرزاصادق بود.
هماهنگی میرزاصادق با نمایندگان و مبارزان راه آزادی و مشروطه خواه آذربایجانی ،تهران ،بختیاری و گیلان و مخالفت با ادامه حکومت محمدعلی شاه و دخالت های دول خارجی در امور داخلی وخارجی کشور و حوادث پیشامده از جمله به توپ بستن مجلس و تعطیلی مجلس شورای ملی وی را بعنوان فردی کاردان وشایسه خدمت ملی در ایران دوره قاجار درآورد. میرزاصادق با حضور در میان مشروطه خواهان و مبارزان تبریز و دلگرمی به آنان پشتیبانی فتح تهران را بدنبال داشت وگشایش مجدد مجلس شورای ملی و بازگشت نمایندگان به مجلس و سخنرانی ها و مشاوره های کارشناسی میرزاصادق وی را به نماینده اول پارلمان ایران مبدل کرد.و با رای قاطع نمایندگان وی ریاست مجلس شورای ملی را عهده دار شد.میرزاصادق همچنین نفر اول کمیسیون عالی اداره کشور، محمدعلی شاه را بدلیل به توپ بستن مجلس توسط لیا خوف روسی و بی کفایت در اداره کشور خلع ید کرد.
میرزاصادق بعنوان رئیس پارلمان به تدوین متمم قانون اساسی پس از پیروزی انقلاب مشروطه پرداخت و آشکارا و همراه ملت به مخالفت با قرارداد۱۹۱۹ میلادی وثوق الدوله و تقسیم ایران بین دول بزرگ ،سخنرانیهای آتشینی ایراد کرد. و در راه استقلال و آزادی ملت ایران و هر آنچه در توان داشت درطبق اخلاص گذاشت. وی با دور اندیشی و اعمال سیاست های آزادی خواهانه، منطقی و عقلایی مورد وثوق بخش مهمی از طبقات جامعه قرار گرفت و قاطبه ملت در محافل عمومی و مراسم های ملی و مذهبی احترام خاصی بر درایت و راهبردهای ایشان در اداره پارلمان و امور داخلی کشورمی گذاشتند و بزرگ وگرامی می داشتند و بر خدمات و تلاش های ایشان ارج و ارزش قائل می شدند.
نفوذ او هر روز در مجلس بیشتر می شد و در تاریخ ضبط شده است که میرزا صادق اداره مجلس و سخنرانیهای خود را به دو زبان ترکی آذربایجانی و فارسی اداره می کرد و در اسناد تاریخی مجلس شورای ملی ذکر شده است که در زمان صدارت ایشان بر مجلس شورای ملی ۸۰ درصد نمایندگان ملت ایران زبان ترکی را بلد بودند. وی در فعالیت های فرهنگی و اجتماعی و سیاسی مردمی نیز حضور مستمر داشت .اهداء نشان سردار ملی به ستارخان و سالار ملی به باقرخان مبارزان راه استقلال و آزادی و مشروطه خواهی ملت ایران و تجلیل عملی از آنها به همت ایشان در آن دوره از ریاست وی صورت گرفت. و پس از ریاست مجلس با کمک دانشمندان بزرگ علم و ادب.وقت ایران ، نخستین کنگره نویسندگان کشور را شکل داد که در آن افراد ادیب و نام آوری همچون ملک الشعرای بهار،علی اصغر حکمت، علی اکبر دهخدا ، صادق هدایت، بدیع الزمان فروزانفرنیز حضور داشتند.
میرزا صادق مستشارالدوله در سال ۱۳۰۴ ه.ش در ریاست مجلس موسسان که به انتقال مسالمت آمیز حکومت از قاجاریه به پهلوی را عهده دار بود .و پس از آن سالها بعنوان وزیر معارف و فرهنگ ایران در نهادینه سازی آموزش و علمی کردن کشور تلاش های فراوانی داشت و بعلت مهم بودن کشور ترکیه تازه شکل گرفته برای بسط و گسترش روابط دوستانه دو کشور سالها نیز در کسوت سفیر کبیر ایران در آنکارا فعالیت کرده است.
میرزا صادق پس از حکومت پهلوی دوم بدلیل کهولت سن بعنوان مشاور نهاد های اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی خدمت کرد و در اعتلای قانون و نهادینه کردن مجراهای قانونی همواره کوشید و در آذر سال ۱۳۳۱ ه.ش در سن ۹۰ سالگی در تهران به دیار باقی شتافت و هنوز هم اندیشه ها و ایده های تاثیرگذار او در سیاست و روابط بین الملل همچون آثار و افکارعمویش میرزایوسف در کرسی های علوم سیاسی دانشگاه ها مورد توجه اساتید و دانشجویان است .
بی شک نام وتلاش های او در تاریخ ماندگار وبه بزرگی یاد خواهد شد.و می تواند بعنوان نماینده اول ملت ایران از حوزه انتخابیه تبریز و آذربایجان دوره قاجار الگوی نسل جوان و مردمی باشد که با انتخاب نمایندگان آگاه ،شجاع و کار بلد راه گشای معضلات و مشکلات جامعه ی امروزی ما باشند وتلنگری برای آگاهی نسل جوان تبریز و آذربایجان که در انتخابات پارلمان افراد قدر، باشکوه ، کارکشته و مومن بکار و نوکرملت را برای نمایندگی خود به مجلس بفرستند که وزنه باشند و قدر بینند و در صدر نشینند و تصمیمات عقلایی و منطقی و به روز با آینده نگری برای اداره وتوسعه کشور اتخاذ کنند و زینت پارلمان و دردانه ملت باشند.
