واپسین نفس‌های حمام قاجاریه در اردبیل

به گزارش پایگاه خبری یاز اکو به نقل از ایرنا و بر اساس مستندات موجود؛ اردبیل با نام باستانی آرتاویل از شهرهای شمال غرب ایران است و “آرتا” در باور ایرانیان باستان، به قانون نظم و آفرینش در زمان پیش از آیین زردشتی اطلاق می شده و اردبیل در طول تاریخ، به نام‌های گوناگونی از جمله “دارالارشاد”، “دارالملک”، “دارالعرفان”، “دارالامان” ملقب بوده و به‌ علت قرارداشتن در مسیر جاده ابریشم، از رونق اقتصادی بسیار خوبی برخوردار بوده‌است.

یافته‌های تازه در منطقه مرادلو نشان از تاریخ ۴۰ هزار ساله اردبیل دارد و این شهر، تمدنی سه هزار ساله در حاشیه جادهٔ ابریشم دارد و سابقهٔ تاریخی و باستانی آن را کاروانسراهای بی‌نظیر از نظر نوع معماری و تجمیع هنرهای ظریف ایرانی بیان می‌کند.

تعدد حمام های تاریخی در اردبیل نه تنها به جهت وجود کاروانسراها و رفت و آمد کاروانیان بلکه به علت اهمیت استحمام، بهداشت و تطهیر بدن نزد اهالی این دیار بوده است و بقایای گرمابه های تاریخی نظیر حمام کهنه، اوچ دکان، پیر، حاج شیخ، پیر زرگر، ملاهادی و ابراهیم آباد موید این ادعاست.

معماری و تزئینات حمام منصوریه

یکی از گرمابه های تاریخی اردبیل، حمام منصوریه است که در محله ای به همین نام و در جنب مسجد منصوریه واقع شده است. بنا بر اعلان اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، این بنا متعلق به دوره قاجاریه بوده و عرصه آن ۵۴۸ و اعیان آن ۳۹۰ متر مربع است.

معماری این حمام مشابه سبک معماری دوره حمام های همدوره خود همچون حمام ابراهیم آباد، سیدآباد و یعقوبیه است.در حال حاضر بخش هایی از حمام منصوریه و تزئینات آن از بین رفته و مالکیت بنا شخصی و از آن وراث یک خانواده است.

این حمام دارای یک درب ورودی بوده که با چند پله رو به پایین داشته و این درب سال ها قبل با چینش آجرهایی مسدود شده و اتاقک تون یا گرمخانه حمام تخریب شده و سقف آن دارای تزئینات نقاشی با طرح های اسلیمی بوده است که اکنون بر روی نقاشی های باقیمانده، اندود گچ کشیده شده و پوشش این بخش گنبد عرقچین بوده است.

میاندر ارتباطی بخش سربینه و گرمخانه با سرویس بهداشتی و اتاق تنظیف در ارتباط بوده و ورود از سربینه به گرمخانه از میاندر صورت می گرفته و اکنون همه این بخش ها مسدود شده است و درب جدید بطور مستقیم از سربینه وارد گرمخانه می شود.

گرمخانه در بخش مرکزی حمام دارای خزینه بوده و در دو طرف خزینه، بازوهای کناری وجود داشته و بخش‌هایی از بنا همچون چال حوض و تیانبار بعدها در گذشت روزگار تخریب شده است.

اصلاح بافت فرسوده شهری و احداث ساختمان های نو و قرار گرفتن حمام تاریخی و فرسوده در کنار بناهای جدید شده است به طوری که امروز حمام منصوریه در قیاس با سازه های جدید، همچون پیری فرتوت و خمیده قامت در کنار جوانی نورس و شمشاد قد به نظر می رسد.

تزئینات بخش سربینه شامل نقاشی هایی با طرح‌های اسلیمی و گل و گیاه بوده که بخش‌هایی از آن در اثر آتش سوزی از بین رفته است اما قسمت‌هایی از این تزئینات در زیر اندود گچ حفظ شده و این بخش دارای گنبد است و علاوه بر نقش سازه ای، نقش تزئینی را نیز ایفا می کند و در بخش‌هایی از سربینه از کاشی لعابدار در رنگ‌های متنوع همچون فیروزه ای استفاده شده است.

بنا دارای پی و پایه سنگی با ملات شفته آهکی و پایه های آجری به ضخامت هشتاد تا ۱۰۰ سانتیمتر می باشد که در مقابل نیروهای رانشی گنبد در طول زمان مقاومت کرده اند و سازه حمام، سازه ای متصل است و قرارگیری عناصر خرد گرداگرد عناصر اصلی سبب ممانعت از رانش آن شده است.

پوشش گنبد عرقچین بر روی زمینه مستطیل و مربع شکل است و در گنبد بخش سربینه و گنبد مرکزی گرمخانه کاربندی هایی با نقش سازه ای و نقش تزئینی استفاده شده و نوع قوس‌های بکار رفته به طور عمده جناقی و شیوه اجرای آن به سبک رومی و ضربی بوده است.

در حال حاضر سازه بنا مقاومت خود را از دست داده و گنبد بخش سربینه و بخش مرکزی گرمخانه و کاربندی‌های به کار رفته در آن در حال تخریب است و کاربری قبلی بنا خدماتی بوده و نیازهای محله ای را تأمین می کرده و در حال حاضر بخش‌هایی از این حمام تخریب شده و آن را به حالت متروکه در آورده است.

ریزش دیواره بنا و مرمت آن در تیرماه امسال

تیرماه سال جاری به دنبال انتشار خبر ریزش بخشی از دیواره حیاط حمام منصوریه اردبیل و بازتاب آن در شبکه های اجتماعی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل در ۱۷ تیر ماه در ابن رابطه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا از آغاز سریع مرمت دیواره خبر داد.

نادر فلاحی تصریح کرد: به دلیل برخی مسائل، شاهد تخریب دیوار حیاط حمام بودیم که به محض اطلاع از موضوع، بلافاصله کارشناسان این اداره‌کل از محل بازدید کردند تا با ارزیابی دقیق در زمینه مرمت بنا اقدام سریع انجام شود.

به گفته او پس از بررسی‌های اولیه و با توجه به ضرورت موضوع، مصالح مورد نیاز برای مرمت و احداث دیوار حیاط حمام منصوریه، تامین و عملیات اجرایی آن آغاز شد و پیشرفت و تکمیل کار با جدیت پیگیری می شود.

وی درباره مالکیت حمام و ضرورت مرمت کلی آن توضیح داد: با توجه به اینکه این ملک، مشارکتی و در دست وراث است، بر اساس ضوابط و مقررات میراث‌ فرهنگی باید مالکان برای مرمت بنا با اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان مشارکت و همکاری کنند اما به دلیل ناهماهنگی موجود بین وراث، تاکنون در این زمینه اقدامی نشده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل تاکید کرد: طبق قوانین، باید برای مرمت بنا حداقل ۵۰ درصد هزینه توسط مالک تامین شود و در غیر این صورت نمی‌توان نسبت به مرمت کلی اقدام کرد.

در آخرین بازدید از حمام منصوریه، مشاهده شد که کارگران در حال تکمیل دیواره فروریخته حیاط آن هستند تا بنا از هرگونه دستبرد و گزند مصون باشد اما خود سازه بنا از گنبد تا بخش های دیگر آن به مرمت و بازسازی نیاز دارد و باید همانگونه که اداره کل میراث فرهنگی اعلام کرده، با مشارکت وارث و مالک حمام با اداره کل، کارهای اساسی برای مرمت و نگهداری حمام صورت گیرد.

سرنوشت بنا در دوراهی بلاتکلیفی و یک راهکار پیشنهادی

برای گفت و گو با خانواده مالک یا وارث حمام منصوریه به سراغ اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل رفتیم و متاسفانه تلفن یا نشانی از مالک حمام به دست نیامد تا از برنامه و هدف آنها درباره چگونگی نگهداری یا مرمت بنای حمام مطلع شویم، بنابراین سرنوشت این سازه تاریخی فرسوده همچنان از یک سو به تصمیم و سطح همکاری مالک با اداره کل میراث فرهنگی در خصوص مرمت بنا و از سوی دیگر به برنامه و عزم اداره کل یاد شده بستگی دارد و مردم و علاقه مندان به میراث فرهنگی نیز انتظار دارند در هر صورت، حمام منصوریه از این بلاتکلیفی خارج و به نحو نیکو بازسازی و نگهداری شود.

در شهر اردبیل و با فاصله کمی از حمام منصوریه، مجموعه جهانی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در تمام فصول سال مورد بازدید و آمد و شد گردشگران و مسافران داخلی و خارجی قرار می گیرد و بی شک اگر حمام منصوریه نیز بازسازی و برای بازدید آماده شود، پای گردشگران و علاقه مندان به آن باز و هزینه نگهداری و مخارج مرمت های بعدی از محل فروش بلیط تامین خواهد شد و برای همیشه غبار غربت از سیمای حمام رخت خواهد بست.

استان اردبیل با یک میلیون و ۲۸۰ هزار نفر جمعیت در ۱۲ شهرستان با پیشینه غنی تاریخی و فرهنگی در شمال ایران واقع شده و به لحاظ داشتن اماکن، بقاع و سازه های تاریخی و باستانی همچون مجموعه تاریخی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، بقعه شیخ‌کلخوران متعلق به امین‌الدین جبرئیل پدر شیخ صفیالدین اسحق جد سلاطین صفوی، خانه ارشادی، حمام ملاهادی، برج شاطر، پل هفت چشمه، مجموعه بازار تاریخی و مسجد جمعه از مقاصد مهم گردشگران داخلی و خارجی است.