ضرورت پیشگیری از وقوع چرنوبیل دوم‌

یازاکو؛ دکتر افشار سلیمانی – آلودگی آب رود ارس توسط پساب‌های رادیواکتیو نیروگاه اتمی «مستامور» ارمنستان حاوی ماده خطرناک سیانور و فلزات سنگین ناشی از ورود فاضلاب معادن، کارخانه و نیروگاه اتمی ارمنستان که از ناحیه قرچیوان و مِغری ارمنستان در کنار مرز ایران وارد رود ارس می‌شود، منجر به بروز بیماری‌های پوستی، سرطان و از بین رفتن جانداران ساحل رود ارس می‌شود و در صورت انفجار همانند یک بمب اتمی کوچک می‌تواند خسارات و زیان‌های جانی و محیط‌زیستی و اقتصادی ‌و امنیتی غیر‌قابل جبرانی را در ارمنستان و کشورهای پیرامونش (ایران، آذربایجان، ترکیه و گرجستان) رقم بزند،‌ مشابه اتفاقی شومی که در اثر انفجار بخشی از نیروگاه اتمی چرنوبیل اوکراین در سال ۱۹۸۵ در دوره اتحاد جماهیر شوروی رخ داد.
نیروگاه اتمی «متسامور» ارمنستان یکی از ۵ نیروگاه نسل اول فعال در جهان است. ساخت آن در سال ۱۹۷۳ آغاز شد و بعد از ۳ سال فاز اولش به بهره‌برداری رسید. در سال ۱۹۸۰ فاز دوم و در سال ۱۹۸۳ بلوک سوم نیروگاه به اتمام رسید، اما به دلیل انفجار نیروگاه اتمی چرنوبیل کار ساخت فاز چهارم متسامور به دستور سران شوروی متوقف شد. وقوع زلزله ۷ ریشتری در سال ۱۹۸۸ در ۷۵ کیلومتری این نیروگاه، رهبران شوروی را به هراس انداخت و به دلیل صدمات وارده به فاز اول نیروگاه و از کار انداختن آن، فعالیت آن متوقف شد. در حال حاضر، نیروگاه متسامور ۴۰ درصد نیاز ارمنستان به انرژی برق را تامین می‌کند. این نیروگاه در ۱۶ کیلومتری مرز ترکیه و در ۴۰ کیلومتری جنوب غربی پایتخت ارمنستان واقع است. متسامور به عنوان تنها نیروگاه هسته‌ای کشور ارمنستان در این شهر قرار دارد. شهر متسامور برای اسکان کارکنان این نیروگاه ساخته شد، اما به خاطر زمین‌لرزه و خطرات این نیروگاه از سال ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۶ تعطیل شد. جمهوری آذربایجان در چند نوبت از ادامه فعالیت نیروگاه «متسامور»، به دلیل زیان ناشی از فرسودگی تجهیزات آن و خطرات زیست‌محیطی این نیروگاه برای منطقه ابراز نگرانی کرده و خواهان توقف فعالیت آن شده است.
تداوم فعالیت نیروگاه متسامور بر محیط‌زیست ایران، ترکیه، گرجستان، جمهوری آذربایجان و همچنین مردم ارمنستان تاثیرات منفی برجای خواهد گذاشت. فعالیت متسامور مانند نیروگاه «چرنوبیل» اوکراین است که در سال ۱۹۸۵ دچار انفجار شد و آثار سوء زیادی برجای گذاشت و هنوز ادامه دارد. تاریخ مصرف «متسامور» چندسال پیش به پایان رسیده است. ترکیه نیز بارها به ادامه فعالیت نیروگاه اتمی متسامور ارمنستان اعتراض کرده و خواستار تعطیلی آن شده است. رییس سازمان انرژی اتمی ترکیه در اوایل سال ۲۰۱۱ از نشت مواد اتمی در نیروگاه اتمی ارمنستان خبر داد. آنکارا با توجه به قرار گرفتن شهر قارص در ۱۰۰ کیلومتری و شهر ایغدیر در نزدیکی این نیروگاه اعلام کرده که طبق نظر اتحادیه اروپا متسامور، یکی از ۵ نیروگاه خطرناک جهان است. مقامات ترکیه بر این باورند که این نیروگاه حتی ۴۰ سال پیش نیز طبق استانداردهای مدرن آن روز ساخته نشده است و تعطیلی این نیروگاه می‌تواند یک قدم مثبت از سوی ارمنستان در دور کردن خطر از منطقه و به خصوص ترکیه باشد. با این حال ترکیه موضوع تعطیل کردن این نیروگاه را از مراجع بین‌المللی پیگیری می‌کند. اتحادیه اروپا نیز همگام با ترکیه سعی در توقف فعالیت نیروگاه هسته‌ای ارمنستان دارد. حتی پیشنهاد کمک ۱۰۰ میلیون یورویی برای استفاده از یک منبع انرژی دیگر به ارمنستان داده شد که این کشور در ازای چنین اقدامی درخواست کمک ۸۰۰ میلیون یورویی از اروپا کرده است. مجله نشنال جئوگرافیک نیز اعلام کرده که متسامور ارمنستان خطرناک‌ترین نیروگاه اتمی جهان است. این نشریه چندی پیش در مقاله‌ای عنوان کرد که نیروگاه هسته‌ای ارمنستان به مراتب از نیروگاه اتمی فوکوشیما خطرناک‌تر و همانند بمبی ساعتی است.
تردیدی نیست که به دلیل واقع شدن نیروگاه هسته‌ای متسامور در منطقه زلزله‌خیز و تجربه زلزله سال ۱۹۸۸ و همچنین صدمات احتمالی زیست‌محیطی ناشی از ادامه فعالیت این نیروگاه، فعالیت آن با مشکلاتی روبه‌رو است. بحران اقتصادی ناشی از اشغال اراضی آذربایجان پس از استقلال ارمنستان که این کشور را تا حدود زیادی در محاصره اقتصادی قرار داد، بهانه‌ای شد تا حکام ایروان در سال ۱۹۹۳، بار دیگر با کمک کارشناسان روس به راه‌اندازی این نیروگاه اقدام کنند. دست‌های پنهان و آشکار روسیه در تمامی مسائل اتمی، سیاسی، اقتصادی، امنیتی و نظامی ارمنستان قابل لمس و رویت است. موضوع نگران‌کننده از فعالیت این نیروگاه برای کشورهای منطقه این است، در حالی که زمان فعالیت تعریف شده آن به پایان رسیده، اما کماکان فعال است و هر لحظه امکان بروز برخی عواقب ناگوار انسانی و زیست‌محیطی در این نیروگاه و مناطق اطراف آن وجود دارد. از آنجا که در پایین دست محل قرار گرفتن کارخانه‌ها و نیروگاه متسامور، استان‌های شمال‌غربی ایران قرار دارند و علاوه بر تامین درصدی از آب شرب ساحل‌نشینان ارس، چندین دشت کشاورزی و مزارع پرورش ماهی نیز از آب جاری در ارس استفاده می‌کنند، این موضوع توجه به کیفیت آب ارس را بیش از پیش ضروری می‌کند. ارس، رودخانه‌ای طویل و مرزی بین ۳ کشور ایران، آذربایجان و ارمنستان است. در داخل ایران هم از مرز ۳ استان می‌گذرد و وجود هرگونه آلودگی آنها را متاثر خواهد کرد. مردم استان اردبیل در پایین‌دست و انتهای مسیر رود ارس هستند و بیشترین تاثیرپذیری را از رود ارس دارند. آب شرب بیش از ۳۵۰ هزار نفر از مردم این استان از این رود تامین می‌شود. بخش قابل‌توجهی از کشاورزی شمال استان اردبیل هم وابسته به این رودخانه است.
این مشکل باید علاوه بر پیگیری در قالب مناسبات دوجانبه با ارمنستان در قالب کمیته‌ای چهارجانبه با حضور مسوولان ذی‌ربط از ایران، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان مورد رسیدگی و اقدام قرار گیرد. حتی با توجه به اینکه روسیه در ارمنستان فعال مایشاء محسوب می‌شود و نقش برجسته‌ای در حفظ و نگهداری و بهره‌برداری از نیروگاه اتمی متسامور ارمنستان دارد از نماینده این کشور نیز باید جهت مشارکت در این کمیته چهارجانبه دعوت شود.
پرواضح است که برای صحت و سقم آلودگی‌های رود ارس ناشی از موارد رادیواکتیو نیروگاه اتمی متسامور ارمنستان و دیگر مواد ورودی ناشی از فعالیت کارخانجات مس و آلومینیوم این کشور، کارشناسان ایران، آذربایجان و ترکیه با حضور کارشناسان ذی‌ربط ارمنستان باید در قالب‌های دو یا چندجانبه از نزدیک و از طریق نمونه‌برداری‌های موردی و فصلی در مناطق مختلف رود ارس در استان‌های همجوار موضوع را بررسی و به نهادهای تقنینی و اجرایی جهت اخذ تصمیمات لازم منعکس کنند.
مستعمل بودن قطعات نیروگاه و احتمال خطرآفرینی فراوان جانی و محیط‌زیستی و اقتصادی نیروگاه هسته‌ای متسامور ارمنستان در این کشور و کشورهای همسایه آن، توسط کارشناسان منطقه، نهادهای بین‌المللی و اتحادیه اروپا تایید شده است. بنابراین قطعی و مبرهن است که این نیروگاه باید هرچه زودتر تعطیل شود.
دولت ارمنستان باید قبل از وقوع هرگونه حادثه تلخ جبران‌ناپذیر نسبت به تعطیل کردن این نیروگاه اقدام کند. به ویژه اینکه ارمنستان در ازای دریافت گاز از ایران، انرژی برق به این کشور صادر می‌کند و امکان احداث و راه‌اندازی نیروگاه‌های جدید برق با سوخت گاز را نیز دارد و در کنار واردات گاز از ایران کماکان از روسیه نیز از طریق ترانزیت از گرجستان، گاز وارد می‌کند و بهانه‌ای برای تعطیل نکردن نیروگاه اتمی متسامور ندارد.