به گزارش پایگاه خبری یاز اکو به نقل از ایرنا، پل‌های تاریخی در کنار سایر سازه های تاریخی امروزه علاوه بر اینکه کارکرد تسهیل شهروندان را ایفا می کنند دارای کارکردهای گردشگری نیز هستند. در واقع گردشگرانی که علاقمند به بازدید از آثار تاریخی هستند به بازدید از پلهایی که قرنها در برابر حوادث طبیعی مقاومت کرده اند نیز هستند. پل‌ها از نظر جنس به انواع سنگی، چوبی، شیشه ای، بتنی، فلزی و کابلی و از حیث شکل هندسی به قوسی، چندشاخه و دارای ارتفاع مختلف در طرفین قابل تقسیم هستند.
میهن ما ایران ساختگاه پل‌های قدیمی معروفی از جمله سی و سه پل اصفهان، پل خواجو، پل لاتیدان در غرب بندر عباس، پل‌دختر لرستان، پل‌دختر میانه و پل جی بر فراز زاینده‌رود است و به تبع آن در استان اردبیل نیز پل‌های تاریخی متعددی وجود دارد که عمده آنها در دوره حکومت سلسله صفویان احداث شده است.
هر چند امروزه به منظور رونق صنعت گردشگری در استان اردبیل پل‌های تفریحی نظیر پل معلق مشگین شهر، پل معلق شیشه‌ای در بخش هیر و پل معلق در حال احداث در شهرستان خلخال به جرگه سازه‌های فنی مهندسی اضافه شده اند، اما پل‌های تاریخی ساخته شده در جای جای این استان به لحاظ قدمت، جنس و شکل و موقعیت احداث قابل توجه هستند و اغلب آنها در دوره حاکمیت صفویان ساخته شده است.
با دقت در موقعیت پل‌های تاریخی حوزه استحفاظی شهرستان اردبیل، مشخص می‌شود که اغلب این بناها بر فراز رودخانه بالیخلو اردبیل ساخته شده است و به نظر می‌رسد این رودخانه در حیات و کار کشاورزان و روستانشینان، نقش مهمی را ایفا می‌کرده و احداث پل‌های متعدد بر فراز آن اجتناب ناپذیر بوده است.
فهرست
رودخانه بالیخلو و پل‌های آن
بالیخلو در تاریخ اردبیل به پرآبی و طغیان‌های بی شمار و داشتن ماهی‌های فراوان معروف بوده و طول آن ۷۵ کیلومتر است که از این مقدار ۵۰ کیلومتر آن در کوهستان و ۲۵ کیلومتر دیگر در جلگه جریان دارد.
این رودخانه که با نام‌های بالیقلو چای، بالخلی یا بالخلو شناخته می‌شود از گردنه بالخلی در جنوب غربی شهر نیر حد فاصل دو رشته ˈ بزقوش ˈ و ˈ سبلان ˈ سرچشمه می‌گیرد و تامین‌کننده آب سد یامچی است و با گذر از وسط اردبیل، همچون زاینده رود، این شهر را به دو نیم تقسیم می‌کند و سرانجام در شمال این شهر به رودخانه ˈ قره سو ˈ می‌پیوندد.
پیتر دلاواله جهانگرد ایتالیایی در سفرنامه خود نوشته است: در شهر اردبیل نهرهای فراوانی جاری است که ظاهرا از رودخانه‌ای که از کوه سبلان سرچشمه می‌گیرد، منشعب می‌شوند و به این دلیل اردبیل به شهر ونیز ایتالیا بی شباهت نیست.
در مقاله‌ای با عنوان “بازخوانی ساختار شهر اردبیل دوره صفویه بر اساس تطبیق متنون تاریخی در نقشه آدام اولئاریوس” (سفرنامه نویس آلمانی) آمده است که “شاید اهمیت رودخانه بالخلو در ساختار فضایی- کالبدی شهر اردبیل در قدیم بسیار بیشتر از حال بوده است و این رود، همچون حصاری مهم شهر را از قسمت جنوب در مقابل مهاجمان حفاظت می‌کرده است و ارتباط شهر با نقاط بیرون شهر از طریق پل‌ها برقرار می‌شده است.”
اغلب پل‌های احداث شده بر فراز این رودخانه، در زمان حکومت صفویه بنا شده‌اند و از زیباترین بناهای قدیمی شهر به حساب می‌آیند و در نقشه اولئاریوس از آنها با عناوین هفت پل، حیدر علی، یعقوبیه، برکیفی، زاغالن و پل هفتان نام برده شده که در حال حاضر به نام‌های پل قره‌سو یا زاغالان، ججین یا یدی گوز، ابراهیم آباد، یعقوبیه و سیدآباد تغییر نام یافته‌اند.
جالب اینکه تعداد چشمه‌ها یا دهانه‌های پلهایی که در مسیر رودخانه بالخلو ساخته شده اند، در گذر زمان با تغییر عرض رودخانه، تغییر کرده اند؛ به عنوان مثال پل ابراهیم‌آباد دارای سه چشمه یا دهانه بوده که در حال حاضر دارای چهار چشمه است.
پل آغلاغان
یکی از پل‌های معروف و تاریخی ساخته شده در استان اردبیل پل “آغلاغان” است که با ابعاد ۳۷/۹۰×۵×۵/۵۰ متر در حوزه استحفاظی شهرستان نیر و در جاده اردبیل به سراب قرار دارد و مربوط به دوره صفویه بوده و به شماره ۲۵۵۸ ددر ردیف فهرست آثار فرهنگی ملموس کشور به ثبت رسیده است.
بنا بر اعلام اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، پل آغلاغان دارای چهار چشمه با پایه‌های سنگی و طاق‌های آجری است و اندازه هر چهار دهانه قوس آن متفاوت است و قوس‌های پل به شکل مربع (شمشیری) و موج شکنهای سنگی ساخته شده است و این بنا که بر فراز رودخانه نیر و برای گذر افراد پیاده احداث شده، در سال ۷۷ از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مرمت شده است.
پل الماس
این پل بر روی رودخانه بالیخلو در غرب شهر و خارج از محدوده شام اسبی اردبیل و بر سر راه اردبیل به نیر ساخته شده و تا قبل از احداث پل جدید، رفت و آمد وسایل نقلیه از روی این پل انجام می‌گرفته است. این پل قدیمی راه اصلی را به راه روستاهای اطراف پیوند می‌داده است و اغلب مردم در زیر آن، محصولاتی همچون گندم و وسایلی نظیر فرش را در آب رودخانه و در زیر پل، می‌شسته‌اند.
پل دوجاق
دوجاق در حوزه استحفاظی مشکین شهر و در جاده قدیم مشگین شهر به اردبیل، در گردنه معروف دوجاق مابین روستای ارباب کندی و گندیشمن قرار دارد و در ابعاد ۲۱×۸×۶/۲۰ متر بر روی رودخانه قره سو در دوره پهلوی دوم احداث شده است.دوجاق پلی یک دهانه و اجرا شده با مصالح آجری و نمای سنگی است و بر روی پل قدیمی‌تر و در سال ۱۳۱۷ ساخته شده که تاریخ احداث آن بر روی کتیبه‌ای در نمای آن به چشم می‌خورد.
این پل دارای یک دهانه با قوس شاخ بزی تند با مصالح آجری و نمای سنگی است و به دلیل تغییر مسیر از راه اصلی مشگین شهر به اردبیل از رونق افتاده و بندرت تردد وسایط نقلیه را تأمین می‌کند و فقط دامداران و کشاورزان بومی از آن استفاده می‌کنند.
درباره تزئینات به کار رفته در پل می‌توان گفت دارای تزئینات آجری زیبایی به صورت رومی و ضربی است که علاوه بر حالت تزئین، نقش سازه ای و مهندسی بنا را نیز القا می‌کند.
پل ابراهیم آباد
این پل در ابتدای کوچه ابراهیم آباد بر روی رودخانه بالخلو در شهر اردبیل ساخته شده و متعلق به دوره صفویه است؛ طبق نوشته آدام اولئاریوس، رودخانه بالخلو در شهر اردبیل به دو شاخه شده و از درون شهر می‌گذشته است.
ظاهراً پل ابراهیم آباد نیز از جمله پلهایی است که پیترودولاواله نیز در سفرنامه خود به آن اشاره کرده است؛ پل ابراهیم آباد دارای ۴ چشمه است که دو دهنه آن در سال‌های اخیر مورد بازسازی قرار گرفته است.
پل قره سو (زاغالان)
این پل بر روی رودخانه بالخلو در شهر اردبیل ساخته شده و دارای هفت دهنه است و بنای آن را به دوره صفویه نسبت داده اند و گفته می‌شود پل توسط شخص خیّری بنام مسیرحمزه‌ننه کران مورد بازسازی قرار گرفته است.
پل فیروزآباد
این بنا با ابعاد ابعاد: ۳۳/۵×۶/۶×۲۲/۵ متر در بخش فیروزآباد شهرستان کوثر قرار دارد و قدمت و زمان احداث آن به دوره پهلوی برمی‌گردد و بر روی رودخانه فیروزآباد، یکی از سرشاخه های فرعی قزل اوزن بنا شده است.
پل فیروزآباد که گذر وسائط نقلیه سبک و سنگین و عابر پیاده را تأمین می‌کند، دارای یک دهانه با قوس بیضوی شکل است که در هر طرف با چهار طاق با ارتفاع متفاوت پوشش داده شده و مصالح ساختمانی پل، سنگ‌های رسوبی محکمی است که در سال‌های اخیر دست‌اندازهای سنگی آن را با دیواره بتنی پوشش داده اند.
پل توسط مهندسان ایتالیایی بر روی پایه پل قدیمی عصر صفوی احداث شده و طاق‌های پل که روی قوس اصلی قرار گرفته، دارای دهانه یکسان اما ارتفاع متفاوت است.
پل گیلانده
در کیلومتر ۱۵ جاده اردبیل به آستارا جنب روستای گیلانده بر روی رودخانه بالیخلو با ابعاد ۲۷/۹×۴/۱۵×۴/۳۵ متر احداث شده و مربوط به دوره صفویه است و دارای چهار چشمه با پایه‌های سنگی و طاق و بدنه آجری است.
مرمت این پل در سال ۷۳ آغاز گشته و طی این مرمت، آجرهای قبلی که درزهای آن باز بودند با ملات خاک و سنگ و پودر سنگ و سیمان سفید و مقداری گچ در طاق و موج شکن‌ها و دست انداز و بدنه و قسمت‌های دیگر بندکشی شده است.
طاق‌های ضربی پل به شیوه جناقی یا پنج و هفت بنا شده و دارای چهار پایه همراه با موج شکنهای سنگی است که در هر دو سوی پل مثلثی شکل هستند و در میان سنگ‌های این پل تعدادی سنگ نوشته هم دیده می‌شود که سنگ قبرهایی از دوران ساخت پل هستند و پشت بندهای مثلثی شکل در دو طرف پل بر روی پایه‌ها قرار گرفته اند و سوراخ‌های مستطیل شکل درون کالبد پل، کار خنک کردن پایه‌ها را بر عهده دارند.
پل یدی گوزلی (هفت چشمه)
این پل با ابعاد ۴۶/۷۰×۳/۸۰×۳/۷۰ متر در میدان پانزده خرداد ابتدای خیابان ساحلی بر روی رودخانه بالخلو واقع و با شماره ۸۷۵ در فهرست آثار فرهنگی ملموس کشور ثبت شده و مربوط به دوره صفویه است.
مرمت آن در سال ۷۴ آغاز شده و در توصیف معماری آن نوشته اند که دارای هفت چشمه با پایه‌های سنگی و طاق‌های ضربی جناقی آجری است و دهانه وسطی، باعث زاویه‌دار بودن عرشه پل شده است.
پل هفت چشمه شامل هفت دهانه آجری با قوس پنج و هفت و موج شکنهای سنگی است و ملات بکار رفته در ساختمان پل، گچ و آهک است و گذر وسایل نقلیه سبک و افراد پیاده را تأمین می‌کند.
پل کلخوران
این پل بر روی رودخانه قره‌چای کلخوران در روستایی به همین نام ساخته شده و دارای ۶ دهنه است و بنای اصلی آنرا به دوره سلجوقی و ایلخانیان نسبت می‌دهند و گویا در دوره صفویه تعمیر شده است.
پل کلخوران با ابعاد ۲۱/۸۰×۳/۰۷×۴ متر و به شماره ۸۷۷ در فهرست آثار فرهنگی ملموس کشور به ثبت رسیده و در سال ۷۵ مرمت شده است و دارای سه چشمه یا دهانه آجری با قوس‌های پنج و هفت و موج شکنهای سنگی با پی‌های سنگی و ملات آهکی و آجر ۲۰×۲۰ و ملات گچی در طاق‌هاست.
دهانه وسطی پل، بزرگتر از دهانه‌های جانبی آن است که بصورت متقارن در دو طرف این دهانه قرار گرفته اند و بزرگتر بودن این دهانه، باعث زاویه‌دار بودن عرشه پل شده است. این پل، گذر وسایل نقلیه سبک و افراد پیاده را تامین می کند و در طاق میانی آن، سنگ نوشته ای وجود دارد.
پل نادری
این پل در تپه نادری بر روی رودخانه بالخلو در شهر اردبیل بنا شده و دارای ابعاد ۴۸/۵۰×۶/۲۰×۸/۲۰ متر است و در سال ۷۴ مرمت شده و از حیث معماری دارای چهارچشمه با پایه‌ها و نمای سنگی و طاق‌های آجری است.
پل نادری در دوره پهلوی دوم بر روی پلی به یادگار مانده از دوره صفوی که عامل ارتباطی جاده اردبیل به تبریز بوده، بنا شده و شامل چهار دهانه با پایه‌های سنگی و قوس‌های نیم دایره کامل و موج شکن‌هایی به صورت منحنی است.
پل پردیسان (پردیس)
در روستای پردیسان – افشار پائینی بخش فیروزآباد شهرستان خلخال بر روی رودخانه قزل اوزن بنا شده و مربوط به دوره صفویه است و ارتباط سرشاخه‌های راه کاروانی اردبیل – زنجان را فراهم می‌کند.
بنا بر اعلام اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، در سال انهدام پل دختر قافلانکوه توسط گروه فرقه دموکرات آذربایجان، دهانه وسطی پل پردیسان منهدم شده است.
پل ججین یا (داش کسن)
این پل در داخل شهر اردبیل و بر روی رودخانه بالخلو ساخته شده و دارای هفت چشمه است و هم اکنون نیز مورد استفاده مردم قرار می‌گیرد.
در برخی منابع در خصوص این پل آمده است که پل ججین از نظر سیاسی نیز دارای اهمیت بوده است زیرا ستارخان سردار ملی مشروطیت، بعد از فرار از زندان نارین قلعه اردبیل، خود را به کنار این پل رسانده و به یاران خود، که با اسب در این محل منتظرش بوده اند، ملحق شده و از این نقطه راه عتبات عالیات را پیش گرفته و در نجف اشرف فتوای مشروطه را از مجتهدین اخذ کرده و به ایران بازگشته است.
پل سامیان
در کیلومتر ۱۵ جاده قدیم اردبیل به مغان و مشگین‌شهر و بر روی رودخانه قره سو با ابعاد ۵۵/۰۰×۵/۰۲×۳/۹۵ متر بنا شده و مربوط به دوره صفویه بوده و به شماره ۸۸۴ در فهرست آثار فرهنگی ملموس کشور به ثبت رسیده است.
پل سامیان پلی ۶ چشمه یا دهانه و اجرا شده با بدنه آجری بصورت قوس‌های شاخ بزی و موج شکنهای سنگی و پایه طاق سنگی است و دهانه میانی پل بزرگتر از دهانه‌های جانبی آن است و بصورت متقارن در دو طرف این دهانه قرار گرفته اند و بزرگتر بودن دهانه وسطی باعث زاویه‌دار بودن دست انداز و عرشه پل شده است.
به نظر می‌رسد که این پل در گذشته دارای هفت چشمه و بصورت متقارن بوده که به مرور زمان یکی از دهانه‌ها از بین رفته است و موج شکنهای این پل در دو طرف نما متفاوت است.
یک طرف پل به صورت منحنی و طرف دیگر به صورت تیز اجرا شده و بر روی این پل، چهار میل راهنما در منتهی الیه چهارگوشه پل وجود داشته که به مرور زمان از بین رفته اند و این پل در حال حاضر گذر وسایل نقلیه از جمله تریلی‌های بارکش را (که متجاوز از سی تن وزن دارند) تأمین می‌کند.
پل سیدآباد
این پل با ابعاد ۲۳/۸۰×۵/۳۵×۳/۷۰ متر در ابتدای کوچه سیدآباد بر روی رودخانه بالیخلو در محله پیرمادر ساخته شده و دارای پنج دهانه با طاق ضربی و آجری است و قدمت آن به دوره صفویه بر می‌گردد.
این بنا به شماره ۸۷۷ در فهرست آثار فرهنگی ملموس کشور به ثبت رسیده و در سال ۷۴ مرمت شده است و در توصیف وضعیت معماری آن نوشته اند با سه چشمه و با سنگ‌های تراش یافته و ملات آهکی و آجر ۲۰×۲۰ و ملات گچی در طاق‌ها ساخته شده است.
دهانه وسطی پل بزرگتر از دهانه‌های جانبی است که بصورت متقارن در دو طرف این دهانه قرار گرفته اند و بزرگتر بودن دهانه وسطی پل باعث زاویه‌دار بودن عرشه پل شده است.
این پل مسیر ارتباطی و گذر افراد پیاده در جاده قدیم تالش و خلخال به دروازه ورودی اردبیل را تأمین می‌کند و عملیات مرمتی این پل در سال ۱۳۷۴ شروع شده است.
پل‌های تاریخی اردبیل؛ نماد معماری دوره صفویه
پل یعقوبیه
این پل نیز متعلق به دوره صفویه است که بر روی رودخانه بالخلو در ابتدای کوچه یعقوبیه ساخته شده و دارای پنج دهنه با طاق‌های ضربی و آجری و پی سنگی است و به شماره ۸۷۶ به ثبت ملی رسیده است.
ابعاد این پل ۳۶/۷۵×۵×۳ متر گذر عابران پیاده را تامین می‌کند و شروع مرمت آن در سال ۷۵ بوده و دارای حالت تقارن است و دهانه وسطی پل بزرگتر از دهانه‌های جانبی است و بزرگتر بودن پل، باعث زاویه دار بودن عرشه آن شده است.
پل‌های اردبیل نمادها و نمودهای معماری کهن این دیار است که اغلب آنها در دوران صفویه و بر روی پایه‌های سنگی محکم ساخته شده است و می‌توانند برای پژوهش‌های تاریخی، فنی و معماری ادوار گذشته بستر و سوژه‌های مفیدی باشند.
پلهایی که قرنها در برابر سیلاب‌ها، رانش‌ها، زلزله‌ها و برف و باران مقاوم مانده‌اند در حالی که امروزه برخی پل‌های معاصر در جای جای جهان، به دلایلی فرو می‌ریزند و سبب تلفات جانی نیز می‌شوند و خبرهایی از این حوادث ناگوار بسیار است.
منابع
دانشنامه آزاد
روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استتان اردبیل
مقاله “بازخوانی ساختار شهر اردبیل دوره صفویه براساس تطبیق متنون تاریخی در نقشه آدام اولئاریوس نوشته محمدتقی پیربابایی، احد نژاد ابراهیمی و سامان ابی زاده
سفرنامه پیتر دلاواله جهانگرد ایتالیایی
