به گزارش یازاکو؛ سه دهه است نام آذربایجانغربی با تنش آبی و سرنوشت مبهم دریاچه ارومیه گره خورده است؛ بحرانی که تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی در سالهای اخیر نقش مهمی در تشدید آن دارند، اما واقعیت انکارناپذیر این است که بخش بزرگی از چالش موجود، حاصل الگوی نادرست مصرف آب در بخش کشاورزی است؛ بخشی که همچنان در بسیاری از نقاط کشور، بهویژه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، بر پایه روشهای سنتی، کمبازده و تجربهمحور اداره میشود.
کارشناسان براین باورند که بیش از ۹۰ درصد مصرف آب آذربایجانغربی به خصوص حوضه آبریز دریاچه ارومیه در بخش کشاورزی انجام میگیرد ولی سهم این بخش در بهرهوری آب همچنان پایین است. تداوم آبیاری غرقابی، اصرار بر کشت محصولات پرآببر و مقاومت در برابر بهکارگیری فناوریهای نوین، فشار بیسابقهای بر منابع آب سطحی و زیرزمینی وارد کرده است؛ فشاری که پیامد آن، افت متوسط ۱۸ سانتیمتری تراز آبخوانها و تشدید بحران دریاچه ارومیه بوده است.
دریاچه ارومیه امروز تنها یک پهنه آبی در شمالغرب کشور نیست، بلکه احیای آن به آزمونی در مدیریت منابع آبی و اصلاح الگوی کشت تبدیل شده است. امروز بخش عمدهای از رودخانههای منتهی به این دریاچه یا بهطور کامل مهار شدهاند یا آب آنها پیش از رسیدن به پیکره اصلی دریاچه در اراضی کشاورزی مصرف میشود؛ آن هم با روشهایی که نرخ هدررفت آب در آنها بسیار بالاست. این در حالی است که کارشناسان بارها تأکید کردهاند بدون اصلاح ساختار کشاورزی، هیچ برنامهای برای احیای دریاچه ارومیه به نتیجه نخواهد رسید.
یکی از ریشههای اصلی این وضعیت، شکاف عمیق میان کشاورزی سنتی و کشاورزی دانشبنیان در کشور است. در بسیاری از مناطق، تصمیمگیریها همچنان بر اساس تجربههای نسلهای گذشته انجام میشود و دانش روز، آموزشهای فنی و دادههای علمی جایگاه چندانی در مدیریت مزرعه ندارد.
پایین بودن سطح آموزش، ضعف نظام ترویج کشاورزی و نبود مشوقهای مؤثر، باعث شده فناوریهایی مانند آبیاری نوین، کشتهای گلخانهای یا الگوهای کممصرف، با وجود اثبات کارآمدی، بهصورت محدود و پراکنده اجرا شوند.
پیامدهای ادامه این روند تنها به محیطزیست محدود نمیماند. افت منابع آب زیرزمینی، شور شدن خاکها، کاهش بهرهوری مزارع و افزایش هزینه تولید، در نهایت معیشت کشاورزان را نیز با تهدید جدی مواجه کرده است.
به بیان دیگر، کشاورزی سنتی که روزگاری ضامن امنیت غذایی بود، امروز در صورت ادامه وضعیت موجود، میتواند خود به عاملی برای ناامنی غذایی و تشدید مهاجرت روستایی تبدیل شود.
فهرست
کشاورزی بدون اصلاح الگوی بهرهبرداری؛ مانعی برای حفظ منابع
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجانغربی گفت: کشاورزی بدون اصلاح الگوی بهرهبرداری و تداوم روند فعلی آن میتواند منجر به فشار بیشتر بر منابع طبیعی، بهویژه ذخایر آبی و خاکی استان شود.
نوید کارگر دهبیدی در گفت و گویی با ایرنا افزود: افزایش سطح کشت و تعداد بهرهبرداران اگر همراه با مدیریت بهینه منابع، کاهش مصرف آب و نهادههای شیمیایی و افزایش بازده اقتصادی نباشد، میتواند منجر به فشار بیشتر بر منابع طبیعی، بهویژه ذخایر آبی و خاکی استان شود.
وی ادامه داد: تداوم روند فعلی بدون اصلاح الگوی بهرهبرداری میتواند تهدیداتی جدی همچون کاهش سطح آبهای زیرزمینی، فرسایش خاک، تخریب تنوع زیستی و آلودگی ناشی از مصرف بیرویه سموم و کودهای شیمیایی را به همراه داشته باشد.
این محقق یادآور شد: نیاز به مدیریت تخصصی و راهبردی در تمام عرصهها، بهویژه در حفظ و احیای ذخایر استراتژیک آب، در شرایط کنونی بیش از پیش احساس میشود.
وی گفت: بر اساس آمار منتشرشده، سطح زیر کشت محصولات زراعی و باغی در استان افزایش یافته و توسعه فعالیتهای دامپروری نیز روند رو به رشدی دارد و این رشد فقط جنبه فیزیکی و کمی دارد و به معنای بهبود بهرهوری یا دستیابی به توسعه پایدار نیست.
کارگر دهبیدی خاطرنشان کرد: آذربایجانغربی به دلیل تنوع اقلیمی و موقعیت ژئوپلیتیکی خاص، ظرفیت بالایی در تولید محصولات متنوع کشاورزی دارد و در این زمینه جایگاه خوبی به عنوان یکی از ارکان اصلی اقتصاد کشاورزی ایران کسب کرده ولی نباید این موضوع رویکرد افزایش بهرهوری را دستخوش تغییر کند.
وی ادامه داد: راهبرد پیشنهادی برای آنکه رشد فعلی به موفقیتی پایدار و قابل اتکا در حوزه توسعه اقتصادی و امنیت غذایی کشور تبدیل شود این است که باید رویکرد افزایش بهرهوری به جای توسعه کمی صرف در دستور کار قرار گیرد.
این محقق ملزومات این موضوع را ارتقاء کارایی مصرف آب از طریق توسعه سامانههای نوین آبیاری، کاهش وابستگی به نهادههای شیمیایی و جایگزینی با روشهای سازگار با محیطزیست، انتقال فناوریهای نوین کشاورزی و دانش فنی به بهرهبرداران، ترویج فرهنگ بهرهبرداری پایدار و مسئولانه از منابع بیان کرد.
وی بیان کرد: نقش مراکز تحقیقاتی، دانشگاهها و کارشناسان بخش کشاورزی در این فرآیند حیاتی است و تنها با پیوند میان یافتههای علمی و عمل میدانی میتوان چشماندازی روشن برای حفظ مواهب طبیعی استان ترسیم کرد.
کشاورزی سنتی بلای جان دریاچه ارومیه
رییس مرکز تحقیقات و آموزش جهاد کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان غربی و ناظر علمی اجرای الگوی کشت در استان با اظهار امیدواری نسبت به احیای مجدد دریاچه ارومیه در این زمینه معتقد است که کشاورزی به شیوه سنتی نقش نقش نخست در بحران دریاچه ارومیه دارد.
اسماعیل علیزاده براین باور است که در این زمینه نباید از سایر عوامل دخیل در این موضوع چشم پوشی کرد چرا که از کل حق آبه برداشتی توسط بخش کشاورزی فقط ۵۰ درصد به آنان تعلق میگیرد.
وی اضافه کرد: کاهش بارندگیها در دهه های اخیر، احداث سدهای متعدد روی رودخانه های منتهی به دریاچه ارومیه برداشت بی رویه از آبهای سطحی و زیرزمینی برای مصارف مختلف، کشت محصولات پر آب بر، افزایش جمعیت و فشار برمنابع آبی، خرده مالکی، حفر چاههای غیر مجاز، اجرای پروژه های عمرانی مثل پل میانگذر دریاچه ارومیه و مدیریت نادرست منابع آبی در این زمینه نقش آفرینی کردهاند.
علیزاده اضافه کرد: مرکز تحقیقات برای عبور از کشاورزی سنتی برنامههای متعددی دارد و محققان مرکز همواره آماده ارائه یافته های تحقیقاتی خود به کشاروزان هستند؛ کشت محصولات کم آب بر و کشت جایگزین از جمله مواردی هستند که در این مرکز روی آنها مطالعه شده و تا با جایگزینی حذف باغهای با عمر بالا و ارائه پایههای رویشی بهره وری در باغها را افزایش دهیم.
رییس مرکز تحقیقات و آموزش جهاد کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان غربی اظهار کرد: هر چند این استان در ردیف استانهای سردسیر کشور است ولی باید برای بهره برداری از منابع آبی برنامه داشته باشیم.
وی با اشاره به اصلاح و جایگزینی باغات قدیمی ادامه داد: این برنامه باید به صورت مستمر پیگیری شود و هم اکنونی ارقام خوبی برای این مواقع بحرانی توسط محققان این مرکز تعریف شده که کاشت درختان گردو و بادام از جمله این برنامه های مطالعه شده است.
علیزاده با بیان اینکه میتوان از درختان کم آب بر در حوضه آابریز دریاچه ارومیه استفاده کرد: افزود: استفاده از گیاهان مقاوم به شوری نیز از مواردیست که نباید فراموش شود.
وی کشت فراسرزمینی را هم در این باره بسیار کارساز بیان کرد و خاطرنشان کرد: حذف کشت چغندر در حوضه آبریز دریاچه ارومیه با انتقال کشت به مکانهای دیگر میتواند کمک بسیاری به بهره وری آب داشته باشد.
تراز سطح آبخوانهای آذربایجان غربی ۱۸ سانتیمتر کاهش یافت
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای آذربایجان غربی گفت: تراز سطح آبخوانهای استان با استمرار خشکسالی ها با ۱۸ سانتیمتر کاهش نسبت به سال قبل مواجه است.
مجید رستگاری در خصوص وضعیت دشتهای بحرانی استان از نظر افت سطح آب زیرزمینی افزود: در دشتهای سلماس، قالقاچی و کهریز که به عنوان دشتهای ممنومه – بحرانی از نظر وضعیت توسعه بهره برداری منظور شدند، هم اکنون با متوسط منفی ۴۰ سانتی متر افت نسبت به سال آبی قبل، وضعیت عادی بوده ولی در صورت تداوم خشکسالی انتظار میرود تراز سطح آب این دشت نیز با افت بیشتری مواجه شود.
رستگاری تاکید کرد: با توجه به اینکه مدیریت بهره برداری از منابع آبی سدهای مخزنی همواره با اولویت تأمین مطمئن مصارف آب شرب صورت میگیرد لذا در صورت ادامه روند خشکسالی و کاهش آوردها در سالهای آینده تأمین مطمئن مصارف آب شرب با کاهش و یا عدم تأمین مصارف سایر بخشها از جمله کشاورزی صورت خواهد پذیرفت.
مصرف بی رویه آب در بخش کشاورزی بزرگترین چالش آذربایجانغربی
️وی با اشاره به بزرگترین چالش استان در مدیریت مصرف آب، گفت: مصرف بی رویه آب در بخش کشاورزی( بین ۷۰ تا ۹۰ درصد منابع آب استان)، تبدیل کاربری اراضی از دیم به آبی، از زراعی به باغی و توسعه اراضی کشاورزی، بزرگترین چالش استان در بخش منابع آب است که نمود و تبعات منفی آن را میتوان در خشک شدن دریاچه ارومیه و تالابهای استان و همچنین افت شدید آبخوانها و کاهش تراز آبهای زیرزمینی مشاهده کرد.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان بیان کرد: در راستای کاهش مصرف آب های زیرزمینی این شرکت نیز همگام با سایر استان ها در کشور اقدام به اجرای طرح تعادل بخشی منابع آب در استان کرده است.
از مهمترین پروژه های این طرح می توان به بکارگیری اکیپهای گشت و بازرسی منابع آب جهت نظارت و کنترل و جلوگیری از بروز تخلف در حوزه منابع آب، تعدیل و کاهش میزان آب مصرفی در بخش کشاورزی با عنوان تعدیل پروانههای کشاورزی، پر و مسلوب المنفعه کردن چاههای غیر مجاز کشاورزی، جلوگیری از حفر چاه غیر مجاز، جلوگیری از اضافه برداشت چاههای مجاز، نصب کنتورهای هوشمند آب و برق، توقیف و حمل به پارکینگ و جلوگیری از فعالیت دستگاههای حفاری غیر مجاز چاه آب و غیره اشاره کرد.
پنج محصول کشاورزی ۷۶ درصد آب کشاورزی در حوضه آبخیر دریاچه ارومیه را می بلعند
رییس اداره تالابهای اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی نیز در این زمینه معتقد است که باید مصرف آب در بخش کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه مدیریت شود و این موضوع جز با همکاری، توجیه و فرهنگ سازی برای جوامع محلی و ذینفعان امکان پذیر نیست.
امید بنابی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با بیان اینکه با خشک شدن بخشی از دریاچه ارومیه تالابهای اقماری دچار صدمه و آسیب می شوند افزود: پنج محصول یونجه، گندم، چغندر قند، سیب درختی و انگور محصولات پر آب بر هستند که در حوضه آبریز دریاچه ارومیه کشت می شود.
وی با تایید اینکه ۹۰ درصد آب در این پهنه توسط بخش کشاورزی مصرف می شود، اظهار کرد: ۷۶ درصد منابع آبی توسط این پنج محصول به نوعی بی رویه استفاده می شود.
بنابی ادامه داد: یونجه ۱۸ درصد سطح زیر کشت و ۳۲ درصد آب مصرفی، سیب با ۱۵ درصد سطح زیر کشت و ۱۷ درصد مصرف آب، چغندر قند با پنج درصد اراضی حوضه آبریز دریاچه ارومیه و هشت درصد مصرف آب، گندم ۱۲ درصد مصرف آب کشاورزی با ۲۶ درصد سطح زیر کشت و انگور ۱۴ درصد سطح زیر کشت با هشت درصد مصرف آب کشاورزی، بیشترین میزان مصرف را در سه استان آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان به خود اختصاص داده اند.
وی ادامه داد: در صورت مدیریت آب در بخش کشاورزی و تمرکز بر مدیریت مصرف بر روی این پنج محصول اصلی در حوضه، میتوان گام اساسی در ذخیره آب کشاورزی انجام داد و این آب ذخیره شده رابه دریاچه ارومیه رهاسازی نمود.
آنچه از مجموعه شواهد، آمارهای رسمی و دیدگاههای کارشناسی برمیآید، نشان میدهد بحران آب در آذربایجانغربی علاوه بر خشکسالی به مدیریت ناپایدار مصرف آب، بهویژه در بخش کشاورزی نیز مربوط است.
استمرار روشهای سنتی، توسعه کمی سطح زیر کشت بدون توجه به بهرهوری و غفلت از ظرفیتهای علمی و فناورانه، منابع آبی استان و در رأس آن دریاچه ارومیه را به نقطهای شکننده رسانده است؛ نقطهای که افت محسوس آبخوانها و کاهش حقابهها تنها بخشی از پیامدهای آن است.
در این میان، هشدار کارشناسان و مسئولان حوزه آب و کشاورزی بر یک محور واحد متمرکز است؛ اصلاح الگوی کشت و بهرهبرداری از آب، دیگر یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی اجتنابناپذیر برای حفظ محیطزیست، امنیت غذایی و معیشت کشاورزان به شمار میرود.
تجربه دریاچه ارومیه نشان داده که بدون گذار واقعی از کشاورزی سنتی به کشاورزی بهرهور و دانشبنیان، هیچ برنامه احیا یا مدیریت منابع آب به نتیجه مطلوب نخواهد رسید.
از این رو، آینده آذربایجانغربی و سرنوشت دریاچه ارومیه به تصمیماتی گره خورده است که امروز اتخاذ میشوند؛ تصمیماتی که اگر با شجاعت، پشتوانه علمی و همراهی بهرهبرداران اجرایی شوند، میتوانند مسیر توسعهای پایدار را هموار کنند، اما تداوم وضعیت موجود در بخش کشاورزی، هزینهای بهمراتب سنگینتر از اصلاحات ساختاری بر استان و کشور تحمیل خواهد کرد.
تجربه آذربایجانغربی و دریاچه ارومیه یک هشدار جدی برای کل کشور است؛ هشداری که نشان میدهد ادامه کشاورزی سنتی در شرایط فعلی به پاشنه آشیل امنیت آبی تبدیل خواهد شد.