یازاکو، محمد فرج پور باسمنجی _ بزرگ پروردگار عالمیان رحمت فرماید عباس میرزا آن دانای سلسله قاجار که توسعه ایران را در سر داشت و در دارلسلطنه تبریز و عالی قاپوی آن اولین دستشویی عمومی را راه انداخته بود و انشا آن به پای تأسیس اولین توالتهای عمومی در لندن و پاریس می رسد. شادروان ابوالقاسم خان والی پس از دانش آموختگی از مدرسه عالی مهندسی معماری《 سن سیر 》فرانسه به زادگاه خود تبریز برگشت.
۱۱۹ سال پیش اولین بلدیه ایران را در تبریز تأسیس کرد و از اولین اقداماتش ساخت توالت های عمومی در باغشمال، شاهگلی و پارک عمومی باغ گلستان بود.
امروز اگر به آمارها نگاه کنید تهران نزدیک به ۱۰ هزار چشمه توالت عمومی دارد و تبریز اولین شهری که شهرداری و توالت های عمومی در آن راه اندازی شد کمتر از ۲۲۶ دستشویی عمومی در سطح شهر با ۷۰۰ چشمه دارد که اکثر آنها نیز مخروبه یا از کار افتاده یا بسته اند…
تحقیق انجام شده مرکز پژوهش های شورای شهر تبریز در سال ۱۳۹۹ در باره وضعیت سرویس های بهداشتی عمومی تبریز نشان داد تبریز، از نظر تعداد توالت عمومی و تعداد چشمه های آن در بین کلان شهرها فقیر است و ۷۰ درصد توالت های تبریز فاقد گرمایش، ۱۵ درصد فاقد مایع ،۵۲ درصد بدون سیستم تهویه ،۴۵ درصد فاقد شیر آلات و از نظر کف سازی و جا گیری مناسب نیز مطلوب نیستند. اما در رفع کمبود توالت عمومی اوقاف و امور خیریه نیز مسئولیت دارد و متاسفانه در تبریز اوقاف تحرک چندانی ندارد و خاموش است ولی هیأت امنا برخی مساجد بویژه مساجد بازار تاریخی تبریز در نظافت و راه اندازی سرویس های بهداشتی فعالند و تمیزترین و مجهزترین دستشویی را جواهر فروشان و کفاشان در جوار جنوبی مسجد مقبره تبریز راه انداخته اند که مورد تحسین گردشگران و مردم است.اخیرا نیز یک دستشویی هوشمند را سوغات سرای مظلومی در اتوبان کسایی راه انداخت که شهرداری تبریز پز آن راداد.
با این حال شرایط توالت های عمومی تبریز طبق نتایج داده های تحقیقی و میدانی مرکز پژوهش های شورا اصلا مناسب نیست ولی با این وصف تحرک و همت لازم در شورا و شهرداری تبریز برای رفع نواقص توالت های عمومی و یا گسترش آن وجود ندارد. با این همه کارهای روبنایی که بجای امور زیر بنایی در کلان شهر تبریز امروز شاهدیم کاش احداث و تعمیر سرویس ها را نیز در سطح این شهر شاهد باشیم.البته بعد از تعمیر یا احداث نگهداری آنها مدیریت و ترفند های خاصی می طلبد .از سوی دیگر اکثر پزشکان در تبریز دستشویی مطب را می بندند و چون تبریز یک شهر بزرگ استقرار انواع تخصص های پزشکی و ارائه خدمات مربوطه است و پذیرش بیمار از سایر استانها وجود دارد بیماران مجبور می شوند به سرویس های عمومی بروند و بدلیل نبود تابلوهای مسیر یابی و یا نبود دسترسی به‌آن به حاشیه کوچه ها و خیابان‌ها و فضای سبز پناه می برند و یا سرویس های مدارس تبریز جای گله دارند که خود به بررسی میدانی و مفصلی نیاز دارد. از سوی دیگر اکثر شهرهای استان فاقد شبکه فاضلاب اند و فضولات انسانی در چاههای خانگی انباشت می شود و نفوذ آن به آب و خاک وجوددارد .بد نیست بدانید بیش از ۵۰ درصد خانه ها و منازل تبریز به فاضلاب شهری وصل نیستند که این نقیصه هم به سمع و نظر گردانندگان امور مربوطه در سطح ملی و محلی رسیده و باید چاره اندیشی شود.
دکتر محمد علی اسلامی ندوشن ۲۵ سال پیش در روز نامه اطلاعات از کمبود آبریزگاه یا همان مستراح در زبان عربی و توالت در زبان فرانسه و دستشویی در زبان فارسی نوشت. همچنین کتاب «فرهنگ و بهداشت آبریزگاه» با نوشته ای از دکتر محمد علی اسلامی ندوشن آغاز می‌شود که در واقع نقل بخشی ازمقاله استاد در روزنامه اطلاعات در سال ۱۳۸۰ است : « اگر گذرتان به یکی از این مؤسسات عمومی بیفتد، از وضع آبریزگاه که در اصطلاح جدید به آن wc می‌گویند متأثر می شوید. این مکان پنهان، نمایان‌ترین نقطه ای است که قضاوت درباره تمدن یک کشور از آنجا آغاز می‌شود.»
بنابراین یکی از جلوه های تمدنی هر شهر میزان دسترسی آسان مردم به توالت های عمومی است. و لندن و پاریس صدها سال پیش با ساخت و توسعه توالت های عمومی الگوی شهرهای توسعه یافته جهان شده اند.همان گونه که ۱۶۰ سال پیش ۴۰۴کیلومتر مترو لندن افتتاح شده و هنوز که هنوز است مترو تبریز ما به نصف راه نمی رسد…
با اهمیت این موضوع ۲۸ آبان روز جهانی توالت از سوی سازمان ملل نامیده شده است.در سال ۲۰۰۱ م سازمان جهانی توالت به مرکزیت سنگاپور توسط《جک سیم》 تأسیس شد و بدنبال فعالیت های گسترده آن سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۳ میلادی دست به کاری بزرگ زد و مجمع عمومی سازمان ملل متحد ۱۹ نوامبر ۲۸ آبان را بعنوان روز جهانی توالت تصویب کرد.هدف اصلی نمایندگان کشورهای مختلف از نامگذاری این روز جلب توجه افکار عمومی به لزوم دسترسی عمومی و آسان به توالت های عمومی بهداشتی و مجهز بوده و از همه کشورها خواسته شده که برای تحقق این امر مهم و حیاتی تمام توان و تلاش خود را بکار گیرند.طبق آمارها ی سازمان ملل از هر۳ نفر در جهان یکنفر به دستشویی های بهداشتی و مجهز دسترسی ندارند.و از ۸ نفر ۱ نفر اصلا دستشویی ندارند. واقعیت این است که یکی از مهمترین جلوه های یک شهر مدرن، نظام بهداشتی آن است.
در نظام ارزشیابی بهداشت جهانی توالت های عمومی بسیار مهم شناخته شده است.و روان شناسان و انسان شناسان و جامعه شناسان می‌گویند :دسترسی آسان به توالت های عمومی حق حیات انسانی است و سالانه هر انسان سالم ۱۵۰ کیلو فضولات انسانی تولید می کند و اگر جامعه ای از توالت های مجهز بهداشتی گسترده و تمیز برخوردار باشد شهروندان آن از استرس های روانی و جسمی مربوط به عدم وجود سرویس های بهداشتی در امان می مانند و میزان آسیب های اجتماعی کاسته می‌شود.از سویی کارشناسان بهداشتی هم می گویند :باید دسترسی کودکان و زنان و کهن سالان به سرویس های بهداشتی دوچندان باشد و بخشی از خشونت های جنسی در جهان بدلیل نبود دسترسی کودکان و زنان به توالت های عمومی و پناه بردن به اماکن خلوت برای رفع حاجت شکل می گیرند.
هندوستان پرجمعیت ترین کشور جهان با این معضل بیش از همه کشورها مواجه شده است.از سوی دیگر کارشناسان بهداشت محیط می گویند: نبود توالت های عمومی در مناطق پر تراکم شهری می‌تواند به میزان آلودگی آب و خاک و بحران محیط زیستی تبدیل شود چرا که مردم برای دفع ادار و مدفوع خود به جاهای خلوت ،فضاهای سبز،و مراکز مخروبه هجوم می آورند و علاوه بر آلودگی های محیطی موجب شیوع انواع بیماری‌ها می‌شوند و پزشکان برخی از بیماری‌های واگیر عمومی را به عدم دفع اصولی فاضلاب فضولات انسانی ربط میدهند.
بهداشت جهانی می گوید: در برخی کشورها عدم دفع صحیح،فضولات انسانی موجب می شود تا محیط زیست،به یک مجرای فضای باز تبدیل شود و مردم برای رفع نیاز خود به فضا های عمومی روی آورند و علاوه بر آلودگی محیط ،کرامت انسانی نیز خدشه دار میگردد.از سوی دیگر سازمانهای گردشگری اعلام می کنندکه دسترسی آسان گردشگران به توالت های مجهز و بهداشتی یکی از پارامترهای ارزیابی مثبت و توسعه یافتگی محسوب می شود و گردشگران به ویژه اکثر گردشگران چون سنی از آنها گذشته نیاز بیشتری به توالت عمومی دارند و در انتخاب مقصد های گردشگری این موضوع مهم را مد نظر قرار می دهند.
گزارش مستند رسانه های داخلی نشان میدهد تمام شهرها و روستاهای بزرگ کشور از داشتن توالت های مناسب و مجهز و بهداشتی به اندازه کافی در رنجند.بنظر می رسد که باید تلاش عمومی در شهرداریها،میراث فرهنگی،اوقاف و امور خیریه و سازمانهای خیریه و افراد نیکوکار دوچندان شود تا بخشی از کمبود توالت های عمومی در کشور حل و فصل گردد و حتی برخی کارشناسان و فعالان محیط زیست و مطالبه گران مردمی اختصاص ردیف اعتبار جدید دولتی را دربودجه عمومی برای رفع این معضل عمومی خواستارند.
