به گزارش پایگاه خبری یاز اکو به نقل از خبرگزاری مهر، ستاد احیای دریاچه ارومیه وقتی سال ۹۲ دریاچه ارومیه را با یک میلیارد و ۹۰۰ میلیون مترمکعب آب تحویل گرفت، قول داد سطح تراز دریاچه ارومیه را در یک برنامه ۱۰ ساله و درست در همین سالی که الان قرار داریم یعنی سال ۱۴۰۲ به بیش از ۱۵ میلیارد مترمکعب تراز طبیعی برساند و این زیست بوم بی‌نظیر و حیاتی را احیا کند.
برای تحقق این وعده هزاران جلسه و کارگروه‌های تخصصی، علمی و … برگزار و میلیاردها تومان اعتبار هزینه شد، اما هیچکدام از اقدامات و راهکارهای تصویب و اجرا شده، در زمان انحلال این ستاد در سال ۱۴۰۰ نه تنها منجر به رسیدن دریاچه به تراز اکولوژیک نشدند بلکه دریاچه ارومیه بر مدار وضعیت بحرانی چرخید و چرخید و امروز دریاچه ارومیه در سخت‌ترین شرایط ممکن در ۶۰ سال اخیر قرار دارد.
هر چند دولت سیزدهم اقدامات متعددی برای تداوم روند احیای دریاچه ارومیه، از جمله تشکیل کارگروه نجات ملی دریاچه ارومیه را انجام داده و توانست مهم‌ترین طرح ستاد احیا یعنی طرح انتقال «کانی‌سیب» به دریاچه ارومیه را به مرحله بهره‌برداری برساند اما وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه و بحران آن امروز در مقایسه با ۶۰ سال اخیر نشان می‌دهد تا ساز و کارهای اصولی، فنی و علمی برای مدیریت مصارف منابع آبی، به خصوص در بخش کشاورزی انجام نگیرد و تا مشارکت مردمی به صورت واقعی همراهی نکند، امیدی به احیای واقعی این اکوسیستم نیست و مسیر اشتباه احیای دریاچه ارومیه همچنان تداوم خواهد داشت.
وضعیت موجود دریاچه ارومیه شاید محصول عملکرد دولت قبل یا دولت فعلی نباشد و شاید این دریاچه نزدیک سه دهه در مسیر از بین رفتن قرار گرفته باشد، اما سوال اساسی اینجا است که در یک دهه اخیر چه اقدام قابل توجهی برای توقف خشک شدن آن به صورت علمی و عملی صورت گرفته است؟
درست است وضعیت فعلی دریاچه ارومیه در یک بازه زمانی چند روزه یا چند ساله رقم نخورده تا بتوان برای آن نسخه‌های چند روزه نیز پیچید؛ اما تراز نگین آبی آذربایجان در سه دهه گذشته سالانه ۴۰ سانتی‌متر کاهش یافته و قطعاً احیای آن نیز در شرایط فعلی زمان‌بر خواهد بود، اما نکته قابل تأمل اینجاست که آیا در سال‌های اخیر و امروز در یک مسیر علمی، فنی و درست برای احیای این تالاب ارزشمند بین‌المللی قرار داریم یا نه؟
برای پاسخ به این سوال کافی است نگاهی به وضعیت فرابحرانی دریاچه ارومیه، توسعه بی‌رویه اراضی کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه، کاهش شدید منابع آب‌های زیرزمینی و تنش آبی در منطقه بکنیم.
در ستاد احیای دریاچه ارومیه و در کارگروه نجات ملی دریاچه صحبت از تغییر الگوی کشت و مدیریت منابع آبی در بخش کشاورزی می‌شود اما هنوز میلیون‌ها تن چغندرقند و سیب در این منطقه کشت می‌شود و هر سال نیز بر وسعت آنها افزوده می‌شود. صحبت از حذف اراضی کشاورزی محصولات پرآب می‌شود اما هر سال بر وسعت اراضی کشاورزی به خصوص در حوضه آبریز دریاچه ارومیه افزوده می‌شود. سال‌ها است گفته می‌شود که کشاورزی در آذربایجان غربی سنتی است و باید از تجهیزات و مکانیزاسیون در جهت کشاورزی مدرن بهره برد اما تمام این موارد در حد حرف باقی مانده است.
کارشناسان، نمایندگان مردم ارومیه و حتی مسئولان کشوری و استانی صحبت از ضعف مدیریت بخش کشاورزی می‌کنند اما اراده‌ای برای رفع ضعف و مشکلات تاکنون وجود نداشته و اگر هم وجود داشته در حد حرف و وعده بوده است. آیا با توجه به تبعات بسیار منفی بحران خشک شدن دریاچه ارومیه؛ از جمله طوفان‌های نمکی، مشکلات زیست محیطی و انسانی، مسائل بهداشتی و به خصوص خطر زندگی برای میلیون‌ها انسان ساکن در منطقه شمال غرب کشور و حتی مرکز کشور، مسئولان هنوز به این باور نرسیده‌اند که باید در سطح کلان و ملی برای رفع این فاجعه زیست محیطی چاره اندیشی اصولی، فنی، علمی و هماهنگ داشته باشند؟
نزدیک به یک سال است که با تشدید روند بحرانی دریاچه ارومیه، آمارهای دقیقی از وضعیت موجود از طرف متولیان امر اعلام نمی‌شود، اما وضعیت امروز دریاچه ارومیه کارشناسان را متقاعد کرده است تا اعلام کنند که حتی قبل از شهریور ماه امسال احتمال مرگ زودرس دریاچه ارومیه وجود دارد. آیا عدم بیان آمارهای واقعی از وضع موجود دریاچه و بی‌توجهی به توسعه بی‌رویه بخش کشاورزی در حوضه آبریز می‌تواند جلوی تبعات منفی خشک شدن این اکوسیستم بی‌نظیر و حیاتی را بگیرد و انکار کند؟
خشک شدن کامل دریاچه تا شهریورماه امسال با توجه وضعیت موجود آن شاید دور از ذهن نیست اما هنوز کارشناسان معتقدند به لحاظ فنی و علمی می‌توان دریاچه ارومیه را احیا کرد؛ به شرط اینکه رویه و سازوکارهای فعلی و مدیریت بهینه منابع و مصارف آب در بخش کشاورزی تغییر کند؛ رویه‌ای که برای تغییر و اجرای آن هنوز هم دیر نیست.
سالانه میلیاردها متر مکعب آب در آذربایجان غربی و حوضه آبریز دریاچه ارومیه از طرق مختلف مصرف می‌شود که بخش عمده آن یعنی چیزی نزدیک به ۹۰ درصد کل مصرف در حوزه کشاورزی است که البته بازده این بخش هم زیاد قابل توجه نیست.
سهم بخش کشاورزی از اشتغال ۳۴ درصد اما ارزش افزوده آن ۱۶ درصد است. این بخش با وجود ظرفیت‌های استان، کمتر از یک درصد در اشتغال و ۵ صدم درصد در ارزش افزوده نقش دارد.
حفر نزدیک به ۱۲۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در حوضه آبریز دریاچه ارومیه بر اساس آمارهای غیررسمی (آمارهای رسمی بالای این تعداد است)، اجرای ناموفق و ناقص طرح آبیاری تحت فشار، توسعه بی رویه اراضی کشاورزی در حوضه آبریز، عدم توقف کشت محصولات پرآب‌بر مانند هندوانه و چغندرقند در استان، عدم اجرای صحیح طرح نکاشت و به‌کاشت در قالب طرح‌های احیای دریاچه ارومیه و عدم مدیریت اصولی مصرف آب در این بخش و حتی مصرف غیراصولی آب از طریق چاه‌های مجاز هم از چالش‌های اساسی است که نقش مهمی در تشدید بحران دریاچه ارومیه داشته است.
در یک نگاه آماری می‌بینیم که میزان سهم بخش کشاورزی از اشتغال در آذربایجان غربی حدود ۳۳ درصد یا حتی کمی بیشتر بوده ولی ارزش افزوده این بخش با اغماض به ۱۷ درصد می‌رسد که همین آمار نشان می‌دهد، بخش کشاورزی سهم زیادی در اشتغال و سهم کمی در ارزش افزوده دارد و می‌توان گفت حتی ضررده نیز هست. شاید بیان این نکته که کشاورزی سنتی دریاچه ارومیه را در سه دهه اخیر به مرز نابودی کامل کشانده است، مبالغه نباشد.
فهرست
با ادامه روند فعلی امیدی به احیای دریاچه ارومیه نیست
رئیس پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه دانشگاه ارومیه در خصوص وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه گفت: امروز شاهد این هستیم که دریاچه ارومیه در سخت‌ترین و بحرانی‌ترین وضع موجود قرار دارد و با این سازوکارها و برنامه‌ریزی‌های دستگاه‌های اجرایی در صورت تداوم روند فعلی دیگر امیدی به احیای دریاچه ارومیه وجود ندارد.
کامران زینال زاده با تأکید بر اینکه برای احیای دریاچه ارومیه وضعیت موجود نشان می‌دهد در مسیر درست قرار نداریم، عنوان کرد: متأسفانه برنامه‌ریزی دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط، سازوکارهای موجود و نوع نگاه به احیای این تالاب به‌خوبی بیانگر این است که در یک مسیر درست قدم برنمی‌داریم.
وی با تأکید بر اینکه از نظر علمی و فنی امکان احیای دریاچه ارومیه هنوز وجود دارد و محکوم به احیای این دریاچه هستیم، عنوان کرد: در صورت عدم احیای دریاچه ارومیه ظرف ۱۰ الی ۲۰ سال آینده باید منتظر عواقب این فاجعه زیست‌محیطی در منطقه باشیم.
زینال زاده با بیان اینکه اگر رویه‌ها را برای احیای این دریاچه تغییر ندهیم، در سال‌های آینده دریاچه ارومیه و طبیعت خودش حقش را پس خواهد گرفت، افزود: اگر دریاچه ارومیه کاملاً خشک شده و احیا نشود باید در آینده منتظر ازبین‌رفتن اراضی کشاورزی، نشست زمین، تبدیل اراضی کشاورزی به شوره‌زار، ازبین‌رفتن منابع آب‌های زیرزمینی، شورشدن آب چاه‌ها به همراه فاجعه زیست‌محیطی و انسانی در این منطقه باشیم.
رئیس پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه دانشگاه ارومیه در پاسخ به این سوال که باتوجه‌به شرایط و وضعیت فعلی آیا از نظر علمی و فنی امکان احیای دریاچه ارومیه وجود دارد یا خیر پاسخ داد: بله از نظر علمی و فنی هر چقدر هم با شرایط، برنامه‌ریزی و سازوکارهای موجود غیرممکن باشد، باز هم احیای دریاچه ارومیه امکان‌پذیر هست و ما باید این اکوسیستم بی‌نظیر و حیاتی را احیا کنیم.
احیای دریاچه از نظر علمی و فنی امکان‌پذیر است
وی با اشاره به تبعات بسیار بالای خشک‌شدن دریاچه ارومیه گفت: خشک‌شدن کامل دریاچه ارومیه در منطقه زندگی میلیون‌ها انسان را تحت‌تأثیر منفی قرار داده، عملاً کشاورزی از بین می‌رود، آب چاه‌ها شور می‌شود و شاهد تغییرات اقلیمی نامناسبی در این منطقه خواهیم بود و در واقع ما محکوم به این هستیم که دریاچه ارومیه را احیا کنیم.
زینال زاده اجبار به مهاجرت مردم، مشکلات بهداشتی و زیست‌محیطی را از دیگر تبعات خشک‌شدن دریاچه ارومیه برشمرد و عنوان کرد: باید در کنار اقدامات برای احیای این دریاچه تبعات ناشی از وضعیت بحرانی آن نیز به مردم اطلاع‌رسانی شود.
وی توسعه بی‌رویه اراضی کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه را مهم‌ترین دلیل وضعیت موجود این اکوسیستم عنوان کرد و گفت: هم اکنون بخش کشاورزی بالای ۸۰ درصد از آب حوضه آبریز دریاچه ارومیه را مصرف می‌کند و ما نه‌تنها شاهد توقف توسعه بی‌رویه اراضی کشاورزی در منطقه نیستم؛ بلکه در سال‌های اخیر وسعت اراضی کشاورزی به‌صورت بی‌رویه کاملاً روبه‌افزایش است.
زینال زاده با اشاره به عدم رعایت الگوی مصرف آب در منطقه نیز گفت: مسئولان و مردم هنوز به‌درستی به عمق این فاجعه زیستی محیطی پی نبرده‌اند چرا که شاهد هستیم در کنار بخش کشاورزی در شهرها ۱.۵ الی ۲ برابر بیشتر از الگوی مصرف، آب مصرف می‌شود.
الگوی مصرف آب در آذربایجان غربی ۲ برابر بالاتر از استانداردها است
وی بالا بودن ۲ برابری مصرف آب، توسعه بی‌رویه اراضی کشاورزی، عدم اجرای درست طرح الگوی کشت و آبیاری تحت‌فشار و کاهش نزولات آسمانی را مورد اشاره قرارداد و عنوان کرد: با این سطح از تخلفات که حرکت می‌کنیم و با سازوکارهای موجود دستگاه‌های دولتی، در صورت عدم تغییر رویه دیگر امکان احیای دریاچه ارومیه وجود ندارد؛ اما باتوجه‌به پیامدهای بسیار منفی، از نظر فنی و علمی امکان احیای این اکوسیستم وجود دارد و باید رویه‌های موجود حتماً به سمت احیای واقعی دریاچه ارومیه حرکت کند و یکی از مهم‌ترین راهکارها حذف اراضی محصولات پرآب‌بر در منطقه است.
عضو هیات‌علمی دانشگاه ارومیه با بیان اینکه دریاچه ارومیه فقط یک تابلو از وضعیت بحرانی منابع آبی کشور است، گفت: منابع آبی زیر زمینی راهبُردی منطقه با بحران روبه‌روست که در صورت تداوم روند فعلی نه‌تنها احیای اکوسیستم و تأمین آب بخش کشاورزی دیگر مسئله اصلی نخواهد بود؛ بلکه در تأمین آب شرب نیز با مشکلاتی روبه‌رو خواهیم شد.
زینال زاده تغییرات اقلیمی را یک واقعیت انکارناپذیر دانست و اظهار کرد: معتقدیم که توسعه ناپایدار منطقه از دلایل اصلی خشکی دریاچه ارومیه است؛ عوامل اصلی خشک‌شدن دریاچه ارومیه هم باپرجا است. از طرفی ما هنوز هم درگیر تغییر کاربری اراضی کشاورزی و کشت محصولات آب‌بر در منطقه هستیم.
زینال زاده با تأکید بر اینکه باورهای مردم در رابطه با کشت نوع محصولات کشاورزی باید تغییر کند، گفت: بدون مشارکت مردم احیای دریاچه ممکن نیست. وی چنین اضافه کرد که ما در مدیریت منابع آبی به‌خصوص احیای دریاچه ارومیه نیازمند یک پیوست فرهنگی هستیم.
آبیاری تحت‌فشار در ۳ استان حوضه آبریز دریاچه ارومیه باید اجباری و حاکمیتی شود
نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی یکی از مهم‌ترین دلایل وضعیت بحرانی امروز در دریاچه ارومیه را توسعه بی‌رویه اراضی کشاورزی و ضعف مدیریت در این بخش عنوان کرد و گفت: متأسفانه ضعف مدیریت بخش کشاورزی موجب عدم اجرای طرح الگوی کشت، اجرای طرح آبیاری قطره‌ای و نیز توسعه بی‌رویه اراضی کشاورزی به‌خصوص در حوضه آبریز دریاچه ارومیه شده است.
سید سلمان ذاکر با بیان اینکه تنها راه مدیریت آب در بخش کشاورزی حذف اراضی محصولات پرآب‌بر و اجرای طرح آبیاری قطره‌ای است، افزود: طرح آبیاری قطره‌ای تاکنون به‌خوبی اجرا نشده است و باید اجرای این طرح در ۳ استان حوضه آبریز دریاچه ارومیه اجباری و حاکمیتی شود.
وی با تأکید بر اصلاح الگوی مصرف در بخش کشاورزی خاطرنشان کرد: در شورای برنامه‌ریزی استان حذف سالانه ۲۰۰ هکتار از اراضی محصولات پرآب بر در بخش کشاورزی تصویب شده است که این موضوع باید هر چه سریع‌تر اجرایی شود.
ذاکر با اشاره به حفر چاه‌های غیرمجاز در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و افزایش قابل‌توجه آمارها در این زمینه نیز گفت: با پر کردن چاه‌ها در بخش کشاورزی که معیشت مردم منطقه را تأمین می‌کند، نمی‌توان راه به جایی برد. باید با برنامه‌ریزی‌های اصولی معیشت کشاورزان منطقه تأمین شود و با اجرای آبیاری قطره‌ای آب موردنیاز این بخش تأمین شود.
نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه معیشت و زندگی بخشی از مردم استان به کشاورزی وابسته است، افزود: باید مسئولان چاره‌اندیشی اساسی و اصولی برای معیشت مردم منطقه داشته باشند، طرح آبیاری قطره‌ای را اجباری کنند، اراضی محصولات پرآب‌بر در حوضه آبریز را حذف کنند و بعد به فکر چاره‌اندیشی برای مدیریت آب در بخش کشاورزی باشند.
نیازمند مردمی‌سازی احیای دریاچه ارومیه هستیم
ذاکر با بیان اینکه ۲۷ راهکار در قالب ستاد احیای دریاچه ارومیه و کارگروه ملی نجات این دریاچه تصویب شده است، گفت: برای احیای این دریاچه همه راهکارها باید اجرایی شود و این عزم و اراده برای اجرایی‌شدن طرح‌ها نه در سطح استان بلکه در سطح ملی انجام گیرد.
وی با اشاره به طرح انتقال آب از سد کانی سیب به دریاچه ارومیه، تسریع در اتمام تصفیه‌خانه ارومیه و تبریز و نیز اجرای سدچپرآباد و بادین عنوان کرد: این طرح یکی از ۲۷ طرح مصوب است و اولین قدم برای احیای دریاچه ارومیه به شمار می‌رود و باید قدم‌های بعدی نیز اجرا شود تا شاهد احیای دریاچه باشیم.
نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی اضافه کرد: موضوع دریاچه ارومیه موضوع بسیار مهمی است. اهتمام ویژه می‌خواهد. قدم اول انتقال آب امیدبخش بود اما قدم‌های بعدی در صورتی که با تأخیر باشند موجب هدررفت تمام هزینه‌ها خواهند شد.
وی با اشاره به تنش آبی در برخی مناطق استان نیز گفت: متأسفانه به دلیل کاهش نزولات آسمانی از ابتدای سال جاری و با توجه به اینکه در زمستان گذشته نیز ذخایر برف کافی نداشته‌ایم، این عوامل موجب شده تا امروز در بسیاری از مناطق استان به‌خصوص روستاها با تنش آبی مواجه شویم و حتی در بخش آب شرب نیز مشکل داریم.
ذاکر تأکید کرد که اگر امسال از تابستان عبور کنیم و طرح‌های نیمه‌تمام احیای دریاچه، به‌خصوص طرح تکمیل تصفیه‌خانه‌های ارومیه و تبریز به همراه تکمیل گام‌های بعدی انتقال آب از کانی‌سیب اتفاق بیفتد، در نیمه دوم سال وضعیت دریاچه کمی بهبود می‌یابد؛ اما این اقدامات قدم اول است و باید قدم‌های بعدی نیز ادامه داشته باشند.
وی نسبت به مشکل آب شرب در شهر ارومیه نیز هشدار داد و گفت: در کنار وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه، مسئولان استان باید به فکر «سدشهرچایی» ارومیه و تأمین آب شرب شهر ارومیه نیز باشند؛ چرا که در صورت ادامه وضعیت فعلی در ۱۰ سال آینده با مشکل شدید در این بخش مواجه خواهیم شد.
دولت مصمم به اجرای برنامه‌های احیای دریاچه ارومیه است
این اظهارات در حالی صورت می‌گیرد که معاون اول رئیس‌جمهور در آخرین سفری که تیرماه امسال به ارومیه داشت در جلسه کارگروه نجات ملی دریاچه ارومیه عنوان کرد: دولت مصمم به اجرای برنامه‌های احیای دریاچه ارومیه بوده و به لحاظ سلامت و محیط‌زیست و سایر ابعاد این نعمت خدادادی و سرمایه ملی، این دریاچه باید حفظ شود.
محمد مخبر بر پیگیری جدی مصوبات جلسات قبلی کارگروه نیز تأکید کرده و اظهار داشت: علاوه بر اقدامات ایجابی انجام شده در راستای احیای دریاچه ارومیه، باید در پیگیری اقدامات و مصوبات آتی، حقوق مردم نیز رعایت شود تا معیشت کشاورزان و مردم منطقه به‌هیچ‌عنوان آسیب نبیند و این کارگروه در تصمیم‌گیری‌های خود در خصوص چاه‌های غیرمجاز و اصلاح الگوی کشت، توجه اساسی به معیشت مردم و رضایت آنها داشته باشد.
علی‌اکبر محرابیان وزیر نیرو نیز در این جلسه با تأکید بر اینکه، اصلاح الگوی کشت، جلوگیری از توسعه کشت و کارهای غیرمجاز، جلوگیری از برداشت از چاه‌های غیرمجاز و مدرن کردن آبیاری کشاورزان را در دستور کار قرار خواهد داد، گفت: اقدامات سخت‌افزاری باید متناسب با اقدامات نرم‌افزاری باشد.
وعده‌ای که محرابیان بر آن تأکید کرد سال‌ها است که در دولت‌های روی کارآمده گذشته نیز بر آن بارها تأکید شده؛ اما وضعیت موجود در توسعه بی‌رویه اراضی کشاورزی و وضعیت موجود در دریاچه ارومیه بیانگر آن است که این اقدامات در میدان عمل به‌درستی اجرا نمی‌شوند.
۲.۵ میلیارد مترمکعب آب مازاد به بخش کشاورزی آذربایجان غربی تحمیل شده است
دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه نیز با اشاره به اینکه تغییر الگوی کشت به‌عنوان یک نیاز جدی در ردیف پروژه‌های نرم‌افزاری نیازمند همراهی جدی وزارت جهاد کشاورزی و دیگر دستگاه‌های متولی است گفت: مقرر شده با اجرای پروژه‌های پرهزینه سخت‌افزاری سالی ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب راهی دریاچه شود، درحالی‌که در همین ۱۰ سال قبل ۲.۵ میلیارد مترمکعب آب مازاد به بخش کشاورزی استان تحمیل شده است.
محمدصادق معتمدیان چاه‌های غیرمجاز، توسعه باغات و توسعه کشت محصولات پرآب‌بر را از مشکلات اساسی حوزه نرم‌افزاری نجات دریاچه ارومیه دانست و گفت: امیدواریم باهمت جمعی و با آموزش و ترویج که حلقه‌های مغفول اقدامات نرم‌افزاری هستند، بتوانیم بیش‌ازپیش در این زمینه موفق عمل کنیم.
دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه معتقد است، حلقه ارتباطی مردم و جهاد کشاورزی به دلیل نبود ترویج کنندگان بخش کشاورزی قطع شده است لذا بازسازی و تدوین ساختار جدید ضروری است و اگر بنا بر این است که موفقیتی در احیای دریاچه ارومیه حاصل شود، مطمئناً این موفقیت از مسیر مردمی‌سازی اقدامات است.
گفتنی است که در حال حاضر دریاچه ارومیه در یک وضعیت فرابحرانی قرار دارد و بر اساس ادعای برخی کارشناسان این دریاچه تا شهریور ماه امسال کاملاً خشک می‌شود و حال باید منتظر ماند و دید آیا دولت سیزدهم می‌تواند این اکوسیستم حیاتی را احیا کند یا نه؟
