به گزارش پایگاه خبری یاز اکو در این گزارش آمده است: بازار ارز همواره به عنوان یکی از لنگرهای اقتصاد ایران اهمیت داشته و اعمال محدودیت‌های تحریم، بر اهمیت آن افزوده است. دراین میان یکی از مهم‌ترین وظایف بانک مرکزی مدیریت این بازار است و بر همین اساس از ابتدای تأسیس این بانک، با روش‌های مختلفی سعی شده است تا توازن بازار ارز حفظ شود. روش‌هایی که دردوره‌های مختلف و بسته به شرایط اقتصادی و سیاسی تغییر کرده است و بتدریج به روزتر شده است. بانک مرکزی از یک سو مسئول تأمین ارز مورد نیاز کشور از طریق بازار اصلی و بین بانکی برای واردات کالا و خدمات است و از سوی دیگر باید بازار فرعی و نیازهای مصرفی متقاضیان را پاسخ دهد.
در این راستا نگاهی به عملکرد بانک مرکزی در یک دوره ۱۶ ساله نشان می‌دهد که در تمام دوره‌ها، بخش عمده ارزی که از سوی بانک مرکزی فروخته شده برای واردات کالا تخصیص یافته و بخش کوچک‌تر برای مدیریت بازار و درواقع مداخله ارزی هزینه شده که در هر دوره بسته به شرایط این سهم نوسان داشته است. بانک مرکزی به دلیل الزامات مربوط به بودجه عمومی مکلف است قبل از فروش ارز حاصل از صادرات نفت به فعالان اقتصادی، کلیه درآمدهای ارزی دولت را به ریال تبدیل کرده و به خزانه واریز کند. پس از آن بانک براساس نیازهای کشور، ارز خریداری شده را به واردکنندگان کالا و خدمات می‌فروشد و ازاین طریق با تأخیر نسبت به خنثی‌سازی افزایش نقدینگی اقتصاد، حاصل از منابع واریزی به خزانه، اقدام می‌کند. در صورت کفایت ذخایر ارزی بانک مرکزی باید فوراً معادل ارزی را که از دولت می‌خرد، به بازار عرضه کند درغیر این صورت اقتصاد از طریق گسترش پایه پولی با افزایش نقدینگی مواجه خواهد شد. به عبارت دیگر، در شرایط تعادلی، عرضه و فروش ارز توسط بانک مرکزی باید معادل درآمدهای ارزی دولت باشد که توسط بانک مرکزی خریداری می‌شود.
فروش ۲۵۲ میلیارد دلار ارز مداخله‌ای طی۱۶ سال
بررسی آمارها طی ۱۶ سال فعالیت دولت‌های هشتم، نهم، دهم و یازدهم (۱۳۸۱ تا ۱۳۹۶) نشان می‌دهد که درمجموع ۵۲۹ میلیارد و ۹۴ میلیون دلار ارز توسط بانک مرکزی فروخته شده است که ۲۵۱ میلیارد و ۹۲ میلیون دلار آن یعنی ۴۷٫۴ درصد، صرف مداخله دربازارشده است. از این رقم نیز ۲۰۲ میلیارد و ۲۳۳ میلیون دلار یعنی ۸۰٫۵ درصد آن تنها در دو دولت نهم و دهم راهی بازار شده است. براین اساس، در دولت هشتم ۲۲ میلیارد و ۸۰۹ میلیون دلار، در دولت نهم ۹۷ میلیارد و ۲۰۷ میلیون دلار، در دولت دهم ۱۰۵ میلیارد و ۲۶ میلیون دلار و در دولت یازدهم ۲۶ میلیارد و ۵۰ میلیون دلار ارز مداخله‌ای تخصیص داده شده است.
دولت دهم رکورددار مداخله
طبق آمار و اطلاعات رسمی، در دولت هشتم در مجموع ۵۹ میلیارد و ۴۷۹ میلیون دلار ارز توسط بانک مرکزی فروخته شده که بالغ بر۳۶ میلیارد و ۶۶۹ میلیون دلار آن معادل ۶۱٫۷ درصد در بازار اصلی و برای واردات رسمی تخصیص داده شده است. ۲۲ میلیارد و ۸۰۹ میلیون دلار برابر با ۳۸٫۳ درصد از کل ارز تخصیصی نیز راهی بازار فرعی و برای مداخله تزریق شده است.
در دولت نهم با تغییر شرایط سهم بازار اصلی و مداخله نیز تغییر کرده است، به‌طوری‌که کل ارز تخصیصی دراین دولت به ۱۴۹ میلیارد و ۲۹۵ میلیون دلار می‌رسد که ۶۵٫۱ درصد از آن برای مداخله و در بازار فرعی مصرف شده است یعنی رقمی معادل ۹۷ میلیارد و ۲۰۷ میلیون دلار و ۵۲ میلیارد و ۸۸ میلیون دلار یعنی ۳۴٫۹ درصد از کل ارز نیز در بازار اصلی به فروش رسیده است.
در دولت دهم از ۲۰۱ میلیارد و ۵۷۷ میلیون دلاری که توسط بانک مرکزی به فروش رسیده است، ۱۰۵ میلیارد و ۲۶ میلیون دلار برابر با ۵۲٫۱ درصد برای مداخله در بازار ارز به مصرف رسیده است. ۹۶ میلیارد و ۵۵۱ میلیون دلار باقیمانده که ۴۷٫۹ درصد از کل ارز فروخته‌شده در این دولت را تشکیل می‌دهد هم در بازار اصلی فروخته‌شده است.
در دولت یازدهم نیز همانند دولت‌های قبل بخشی از ارز تخصیصی بانک مرکزی برای مداخله در بازار فروخته شده است. براین اساس از ۱۱۸ میلیارد و ۷۴۳ میلیون دلاری که در دولت یازدهم مصرف شده است، ۲۱٫۹ درصد معادل ۲۶ میلیارد و ۵۰ میلیون دلار برای بازار فرعی و مداخله بوده است. همچنین رقم ۹۶ میلیارد و ۶۹۳ میلیون دلار که سهم ۷۸٫۱ درصدی از کل ارز تخصیصی دارد در بازار اصلی و به‌منظور تأمین واردات رسمی فروخته شده است. بدین ترتیب در میان چهار دولت مورد بررسی، بیشترین فروش ارز مداخله‌ای با ۶۵٫۱ درصد از کل ارز تخصیصی مربوط به دولت نهم و کمترین آن با ۲۱٫۹ درصد در دولت یازدهم رقم خورده است.
سهم رؤسای بانک مرکزی در فروش ارز
در دوره ۱۶ ساله ۱۳۸۱ تا ۱۳۹۶ پنج رئیس کل بانک مرکزی وقت شامل مرحوم نوربخش (مربوط به سال پایانی مسئولیت وی)، شیبانی، مظاهری، بهمنی و سیف درمجموع ۵۹۸ میلیارد و ۳۷۳ میلیون دلار ارز فروخته‌اند که ۲۸۴ میلیارد و ۷۱۴ میلیون دلار آن برای مداخله در بازار تخصیص یافته است. دراین دوره، محمود بهمنی با فروش ۱۶۰ میلیارد و ۴۵۶ میلیون دلار بیشترین مداخله را در بازار داشته و پس از وی، ابراهیم شیبانی با ۵۷ میلیارد و ۷۱۷ میلیون دلار، ولی‌الله سیف با ۳۵ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار، طهماسب مظاهری با ۳۰ میلیارد و ۴۶۰ میلیون دلار و مرحوم محسن نوربخش با ۷۸۱ میلیون دلار، رتبه‌های دوم تا پنجم را به خود اختصاص داده‌اند.
حال اگر دوره کامل مسئولیت رؤسای اخیر بانک مرکزی را در نظر بگیریم، در دوره ریاست ابراهیم شیبانی بر بانک مرکزی یعنی فاصله سال‌های ۸۲ تا ۸۶، در مجموع ۱۱۴ میلیارد و ۸۵۸ میلیون دلار ارز فروخته شده است که ۵۷ میلیارد و ۷۱۷ میلیون دلار آن برای مداخله و ۵۶ میلیارد و ۸۶۸ میلیون دلار برای واردات هزینه شده است. همچنین در دوره طهماسب مظاهری یعنی دوره یکساله ۸۶ تا ۸۷، ۴۶ میلیارد و ۱۰۹ میلیون دلار مجموع ارز فروخته شده توسط این بانک است که ۳۰ میلیارد و ۴۶۰ میلیون دلار آن برای مداخله دربازار و کنترل قیمت و ۱۵ میلیارد و ۶۶۹ میلیون دلار برای تأمین واردات رسمی مصرف شده است. همچنین در دوره محمود بهمنی در فاصله سال‌های ۸۷ تا ۹۲ مجموع ارز فروخته شده به ۲۷۷ میلیارد و ۱۷ میلیون دلار می‌رسد که ۱۶۰ میلیارد و ۴۵۶ میلیون دلار برای مداخله دربازار و ۱۱۶ میلیارد و ۵۶۲ میلیون دلار نیز برای واردات هزینه شده است. در دوره ریاست ولی‌الله سیف بر بانک مرکزی در فاصله سال‌های ۹۲ تا اوایل ۹۷ نیز مجموع ارز فروخته شده به ۱۵۱ میلیارد و ۲۶۲ میلیون دلار می‌رسد که ۳۵ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار برای مداخله دربازار و ۱۱۵ میلیارد و ۹۶۲ میلیون دلار برای تأمین ارز واردات رسمی تخصیص داده شده است.
بنابر گزارش‌ها در دوره دو ساله و نیمه عبدالناصر همتی ۱۳۹۷-۱۳۹۹، کمترین میزان دخالت در بازار ارز صورت گرفته است به طوری که این میزان حتی منفی هم شده است. یعنی به جذب ارز از بازار پرداخته شده است.
متوسط سالانه فروش ارز
با توجه به اینکه دوره ریاست رؤسای کل بانک مرکزی یکسان نبوده است، با محاسبه متوسط سالانه فروش ارز تصویر بهتری به دست می‌آید. برهمین اساس، آمار نشان می‌دهد که در دوره ریاست کلی ابراهیم شیبانی بر بانک مرکزی متوسط سالانه مجموع ارز فروخته شده توسط این بانک به ۲۵ میلیارد و ۴۶۳ میلیون دلار می‌رسد که سهم مداخله و بازار اصلی تقریباً مساوی بوده است. در این دوره به طور متوسط سالانه 12 میلیارد و ۶۳۷ میلیون دلار معادل ۴۹٫۶ درصد کل ارز فروخته شده در بازار اصلی تخصیص داده شده است و سالانه ۱۲ میلیارد و ۸۲۶ میلیون دلار برابر با ۵۰٫۴ درصد از کل ارز فروخته شده برای مداخله اختصاص یافته است.
همچنین در دوران یکساله ریاست کلی طهماسب مظاهری بر بانک مرکزی از مجموع ۴۶ میلیارد و ۱۰۹ میلیون دلاری که توسط این بانک در بازار فروخته شده، ۳۰ میلیارد و ۴۶۰ میلیون دلار معادل ۶۶٫۱ درصد صرف مداخله شده است و ۱۵ میلیارد و ۶۴۹ میلیون دلار باقیمانده در بازار اصلی فروخته شده است.
در دوره محمود بهمنی نیز متوسط سالانه کل ارز فروخته شده توسط بانک مرکزی به ۵۵ میلیارد و ۴۰۳ میلیون دلار می‌رسد که ۵۷٫۹ درصد برابر با ۳۲ میلیارد و ۹۱ میلیون دلار (به طور متوسط در هر سال) برای مداخله هزینه شده است. ۲۳ میلیارد و ۳۱۲ میلیون دلار مابقی نیز که ۴۲٫۱ درصد از کل ارز فروخته شده را تشکیل می‌دهد در بازار اصلی تخصیص یافته است.
براساس این گزارش در دوران ریاست کلی ولی‌الله سیف متوسط سالانه ارز فروخته شده توسط بانک مرکزی به ۳۳ میلیارد و ۶۱۴ میلیون دلار بوده است که به طور متوسط سالانه ۷ میلیارد و ۸۴۴ میلیون دلار یعنی ۲۳٫۳ درصد آن صرف مداخله شده است. همچنین در این دوره به طور متوسط در هر سال ۲۵ میلیارد و ۷۶۹ میلیون دلار که ۷۶٫۷ درصد از کل فروش ارز توسط بانک مرکزی را شامل می‌شود، راهی بازار اصلی شده است.
از مرداد سال ۱۳۹۷ نیز عبدالناصر همتی، جایگزین ولی‌الله سیف شد. دراین دوره هنوز اطلاعات دقیقی از میزان فروش ارز و نحوه مداخله در بازار ارز منتشر نشده است. با این حال به نظر می‌رسد با تشدید تحریم‌ها و خروج امریکا از برجام از اردیبهشت ۹۷، به دلیل محدودیت و فشار بر منابع ارزی بانک مرکزی، سبک و سیاق مدیریت بازار نیز تغییر کرده است. البته همتی در آغاز به کارخود مجوزی از سران سه قوه برای مدیریت بازار ارز به نحو مقتضی نیز دریافت کرده است. با این حال دربرخی از رسانه‌ها اعداد و ارقامی از میزان تزریق ارز به بازار توسط رؤسای کل بانک مرکزی منتشر شده است که درآن سهم عبدالناصر همتی منفی یک میلیارد دلار ذکر شده است.
