حکومت های غیرشیعی، بسیاری از سروده های عاشورایی تاریخ را از بین بردند

دکتر محمّد طاهری خسروشاهی در سوّمین نشست عاشورایی نویسندگان و اهل قلم آذربایجان که با حضور جمعی از هنرمندان و پژوهشگران در بنیاد فرهنگی و هنری طوبی و همزمان با شب ششم محرم برگزار شد، از جمله ضرورت های تحقیقات معاصر را تصحیح و بازبینی برخی از مقاتل تاریخی درباره حادثه کربلا و انتشار منقّح و پاکیزه این آثار و انتخاب موضوعات مرتبط با ادبیات عاشورایی در قالب رساله های دانشجویی برشمرد.
وی ابتدا به تبیین نخستین سروده های عاشورایی در شعر عربی پرداخت و گفت: بر اساس مستندات تاریخی و شواهد متون و مقاتل، نخستین سروده های عاشورایی از زبان خود اهل بیت علیهم السلام به ویژه حاضران در صحنه کربلا از جمله حضرت زینب و بانو رباب؛ همسر حضرت اباعبدالله الحسین سروده شده و مضمون محوری این سروده ها، مرثیه شهادت امام و دیگر شهدای کربلا است.
طاهری خسروشاهی گفت: نخستین نویسندگان مقاتل معتبر مربوط به حادثه عاشورا، از جمله خوارزمی در مقتل الحسین که از کتب موثق تاریخ کربلاست، ابیاتی به زبان عربی و به نقل از خواهران حضرت امام حسین نقل کرده است.
این پژوهشگر در ادامه به بیان گزارشی از نخستین واکنشهای شعر فارسی در مقابل حادثه شهادت امام حسین پرداخت و گفت: ابتدا یکی از مولفان و محققان برجسته تاریخ ادبیات فارسی؛ مرحوم ذبیح اللله صفا، شاعری به نام قوامی رازی، از سخنوران سده ششم هجری را به عنوان اولین گوینده شعر فارسی در حوزه ادبیات عاشورایی معرفی کرد. سپس مرحوم محمدامین ریاحی خویی از استادان حوزه تحقیقات ادبی، با انتشار مقاله ای مهم در مجله یغما، قصیده ای از کسایی مروزی منتشر نمود و پیشینه شعر عاشورایی در زبان فارسی را به سده چهارم و پنجم رسانید.
وی افزود: من معتقدم چنانکه همزمان با دواوین شاعران، متون تاریخی منثور ادبیات فارسی نیز بررسی شود، قدمت شعر عاشورایی به نخستین سالهای طلوع شعر فارسی خواهد رسید. از جمله مولفی به نام ابوجعفر قمی مولف تاریخ قم، در کتاب ارزشمند خود، از حضور جمعی از سخنوران شیعی در سده دوم و سوم هجری در قم خبر می دهد که متاسفانه ما اینک به آثار این شاعران دسترس نداریم.
طاهری خسروشاهی گفت: در بررسی تحقیقات ادبی و تتبعات تاریخی، دستی پنهان و متاثر از حاکمیت های غیرشیعی در طول سالیان دراز، به حذف، تحریف و سانسور شعر عاشورایی در ادبیات فارسی اقدام کرده اند. از جمله مولف ناشناس کتاب مجمل التواریخ و القصص که در سده ششم تالیف شده، در فرازی از کتاب خود از نابودکردن آثار منظوم و منثور شیعیان ایران در سده چهارم هجری به دست سلطان محمود غزنوی خبر می دهد.
وی افزود: من تردیدی ندارم که در میان آثار معدوم توسط سلطان غزنوی و دیگر شاهان غیرشیعی، سوک سروده هایی در رثای امام حسین و حادثه عاشورا وجود داشته که دست تحریفگر روزگار، آنها را از بین برده است.
طاهری خسروشاهی گفت: بخشی از تحریفات اشعار عاشورایی نیز توسط کاتبان نسخه های خطی صورت گرفته که این تحریفات، شامل دخل و تصرفهایی است که نسخه نویسان بر مبنای تاثیرات ایدولوژیک، بر روی دواوین شاعران شیعی در طول روزگاران انجام داده اند. البته بخش دوم دستبرد کاتبان به صورت تغییرات و تبدیلات ذوقی بوده است.
وی افزود: به گمان من شعر کسایی مروزی در سده چهارم هجری، بر خلاف نظر مرحوم امین ریاحی که “نخستین شعر عاشورایی در زبان فارسی” معرفی شده، عجالتا و تا پیدا شدن دیگر آثار عاشورایی، باید “قدیمی ترین شعر مکتوب عاشورایی در زبان فارسی” معرفی شود.
رییس مرکز آموزش زبان فارسی به دانشجویان غیرایرانی دانشگاه تبریز در بخش دیگری از سخنان خود به تبیین تاریخ شعر عاشورایی در زبان و ادبیات ترکی پرداخت.
به گفته دکتر طاهری خسروشاهی، متاسفانه محققان و مورخان ادبیات ترکی نیز در خصوص نخستین نمونه های شعر عاشورایی در زبان ترکی دچار اشتباهی غیرقابل جبران شده اند.
وی اظهار داشت: تقریبا همه محققان زبان و ادبیات ترکی، نخستین آثار شعر عاشورایی به این زبان را عصر صفوی معرفی کرده اند. تصور این محققان این است که چون در دوره صفوی مذهب شیعه به آیین رسمی ایران تبدیل شده پس لاجرم اولین شعرهای ترکی در حوزه عاشورا هم باید از این دوره شروع شود. بر همین اساس این محققان سروده های عاشورایی فضولی را به عنوان سراینده نخستین آثار منظوم عاشورایی در زبان ترکی می دانند.
دکتر طاهری خسروشاهی گفت: مستندات مهمی وجود دارد که آذربایجان از سده های سوم هجری دارای هویت شیعی بوده است. در اواسط سده سوم هجری فردی به نام قاسم بن علاء وکیل امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف در آذربایجان اقامت داشت. وجود وکیل حضرت، دلیلی متقن بر حضور عناصری از شیعیان در آذربایجان است. در همین زمان حکومت مهم و ناشناخته آل مسافر در تبریز و مناطقی از آذربایجان حضور دارند که دارای هویت شیعی هستند.
وی افزود: در تداوم سلسه های شیعی در آذربایجان، قیام امامزاده سید جمال الدین در تبریز سده چهارم و پنجم و نیز نهضت الرضا من آل محمد در همان ایام و همچنین وجود سلطان محمد خدابنده و حکومت شیعی قره قویونلوها در سده های هفتم تا نهم هجری، نقش مهمی در تکاپوی شیعیان آذربایجان دارند. بنابراین شیعه شدن آذربایجان در عصر صفوی امری ناگهانی نیست و امکان ندارد منطقه آذربایجان یک شبه تغییر مذهب بدهد. شیعه شدن آذربایجان نتیجه یک روند تاریخی هشتصد ساله است.
دکتر طاهری گفت: بر مبنای این شواهد، به احتمال بسیار قوی، در دوران هشتصد ساله پیش از عصر صفوی، شاعران و سخنورانی در آذربایجان حضور داشتند که در رثای امام حسین علیه السلام مرثیه سرایی کرده باشند. منتها همانند شعر فارسی یا دست تحریف دولتهای غیرشیعی در کار بوده و یا در نتیجه امری شگفت و پرابهام، آثار شیعی این مناطق از گزند روزگار مصون نمانده است.
این پژوهشگر در تقسیم بندی تاریخ ادبیات ترکی در حوزه شعر عاشورایی گفت: تاریخ ادوار شعر مرثیه برای امام حسین در زبان ترکی را می توان به سه دوره تاریخی از سده سوم تا نهم هجری، دوره صفوی و نیز از مشروطه تا انقلاب اسلامی تقسیم بندی نمود. از این سخنوران می توان به قطران تبریزی، فلکی شروانی، خاقانی، نسیمی، فضولی، نیّر تبریزی، کریم آقا صافی، صراف تبریزی، و شاعران دوران معاصر از جمله ذهنی، عابد و بقیه سخنوران اشاره کرد.
دکتر طاهری خسروشاهی در پایان این نشست که با حضور جمعی از نویسندگان و اهل قلم آذربایجان در بنیاد مطبوعاتی، فرهنگی و هنری طوبی برگزار شد به بررسی انتقادی و سبک شناختی و بیان ویژگی های محوری نوحه های ترکی پرداخت.
وی هویت اسلامی و ایرانی، زبان ساده و مردمی، قالب و اوزان عروضی، وجود لغات بومی و محلی، مستند سرایی، بازتاب قرآن و حدیث، تصویرسازی و مواضع انقلابی و استعمارستیزانه را بخشی از ویژگی های نوحه های آذربایجان در طول سده های گذشته معرفی نمود.