یاز اکو؛ محمد فرج پور باسمنجی_ تاریخ نگاری مستند کشیش آمریکایی که در ۱۴۰ سال پیش یعنی ۱۲۶۱ هـ.ش در تبریز سال‌ها سکنی گزیده و شاهد اتفاقات اجتماعی و سیاسی در این شهر مهم کشور بوده چندی پیش در حیاط مصفای کافه مائا تهران در نشستی با عنوان یازدهمین سلسله برنامه‌های عصر شنبه بخارا رونمایی شده است. سرکار خانم شهلا طهماسبی این خاطرات مستند را به فارسی ترجمه کرده و انتشارات پنجره در ۳۳۳ صفحه به قیمت ۱۲۵هزار تومان روانه بازار کرده است.
کتاب را که ورق می‌زنیم در واقع تبریز ۱۴۰سال پیش را به عینه می‌بینیم. مساجد مهم، بازارها، مناطق دیدنی، مراکز تجاری، ساکنان سواحل دریاچۀ ارومیه و آداب و رسوم خطه آذربایجان در آن هویدا است. مزید اطلاع خوانندگان عزیز باید گفت: که تبریز یک قرن و نیم پیش مهمترین شهر تجاری و پرجمعیت ایران بود. در عظمت و شکوه تبریز همین بس که وقتی ۴۰ سال قبل از آن یعنی ۱۸۰ سال پیش،میرزاتقی‌خان امیرکبیر والی وقت آذربایجان را ناصرالدین شاه به تهران برد تا دارالفنون را تأسیس کند و به کشور نظم و نظام دهد بزرگان تهران به پیشواز والی آذربایجان رفتند و امیرکبیر در سخنانی در پاسخ به سؤالات مردم تهران که در پایتخت قاجار چه خواهد کرد این جمله مستند امیرکبیر در تاریخ ضبط شده است که در جمع بزرگان تهران گفت: «من تهران را مثل تبریز خواهم ساخت.» روزگاری که صنعت، تجارت و اقتصاد ایران دست آذربایجانی‌ها بود و مجموعه تاریخی بازار ۱۰۰۰ ساله تبریز،یادگار سلجوقیان که نصف کالا و اجناس و پول و سکه و ثروت کشور را در خود جای داشت و بخش مهمی از صادرات و واردات و تجارت کشور در همین بازار تبریز شکل می‌گرفت و کاروان‌های تجاری با اشتران از هندوکش و چین ختن و قفقاز و بالکان و عثمانی اجناس را می‌آورند و کالاهای مورد نیاز خود را می‌بردند و اولین تجارتخانه‌های خارجی ایران در همین بازار تبریز شکل گرفته است که امروز متأسفانه آذربایجان صاحب صنعت، تجارت و ثروت دیروز کشور در اکثر شاخص‌ها سقوط کرده و به یک دهم ثروت و تجارت کشور بسنده کرده است. در بخشی از این کتاب می‌خوانیم؛
تبریز، شهری است بسیار مذهبی و معرفی اش بدون گزارشی از مسجدها و مزارات آن ناقص است. گفته می شود در این شهر سیصد و هجده مسجد و هشت مزار و امامزاده هست. ارتفاع اکثر مسجدها کم است و دیوارها بر تیرک تکیه دارند و سقفی در کار نیست. یکی از مساجد کهن، استاد و شاگرد در نزدیکی بازار چوب فروش هاست و آن را امیر شیخ حسن چوپانی بیش از پانصد سال پیش ساخته است. یکی دیگر سیدحمزه است ساخته وزیر غازان خان که توسط او گردن زده شد و شیعیان وی را شهید به شمار می آورند. در اینجا شاهزادگان قاجار و اشخاص برجسته دفن شده اند. اینجا بست و پناهگاهی مقدس است.
دو مرکز مقدس دیگر حیات مذهبی، طالبیه و مقام صاحب الامر است. طالبیه تشکیل شده از یک مدرسه دینی و سه مسجد. تابستان و زمستان در دوتا از این مسجدها حاجی میرزا جواد آقا مجتهد متشرعه منبر می رود. طالبیه را سلطان احمد [اول عثمانی حکومت ٢۶-١٠١٢] در دوره اشغال تبریز توسط عثمانی ها ساخته و تشکیل شده از گنبدی عظیم با چهل و چهار فوت عرض و سیصد فوت طول، با دو اتاق جانبی و سالنی برای زنان. مسجد دیگر آن محوطه، چهل ستون است که حجت الاسلام فرقه شیخیه در آن نماز می خواند. سرستون های آن با آیات قرآن به رنگ سفید بر زمینه آبی تیره تزیین شده اند. مقام صاحب الامر شهرت دارد به این که امام دوازدهم در خواب کسی در آن ظاهر شده است. بر فراز بنا یک گنبد است و سنگ های مقبره از بس بوسیده شده اند، صیقلی شده اند. در کنار آن مسجد صاحب الامر با دو مناره کاشیکاری معرق آبی رنگ قرار دارد که در آن ثقه الاسلام، مرجع فرقه صادقیه، نماز می خواند، و مسجد و مدرسه حسن پادشاه.
یک امامزاده خاص اِینَل زِینَل است در سلک همین نام روی تپه ای مرتفع، در شمال شهر و منسوب است به دو تن از اخلاف علی (ع) که در جنگ زخم برداشتند و در کوهستان جان سپردند.
حوضۀ دریاچۀ ارومیه پر جمعیت‌ترین و توسعه یافته‌ترین منطقه در ایران ۱۴۰ سال پیش
حوضۀ دریاچۀ ارومیه پرجمعیت‌ترین و توسعه‌یافته‌ترین منطقه در ایران و آبریز آن ۲۱ هزار و ۲۵۰ هزار مایل مربع است. در دوران باستان، ماتیانا و به ارمنی کبوتا (دریای آبی) نامیده می‌شد و امروز دریای شاهی یا دریای ارومیه. قسمت شمالی کم‌عمق است و هر سال از عمق آن کاسته می‌شود. نستوریان معتقدند “توماس حواری” هنگام عزیمت به هند پیاده از روی آب رد شد و این روز را جشن می‌گیرند و در دریاچه شنا می‌کنند.
ساکنان کنونی ایران مانند ساکنان اروپا از امتیاز اختلاط خون برخوردارند. بر سرزمین اقوام ماد، پارس و پارت، اعراب و سلجوقیان، ترکمان ها و مغولان و ترک ها پی در پی تاخت و تاز کرده و سلطه یافته‌اند. ایران و توران در هم آمیخته‌اند.
از دیگر تاریخ‌نگاری مستند این کشیش آمریکایی وصف دریاچه‌ی ارومیه و اطراف آن است که به عنوان آبادترین و پرجمعیت‌ترین منطقه ایران یاد شده است. روزگاری که دریاچۀ ارومیه نگین آبی ایران زمین در شمال‌غرب و بین دو آذربایجان چشم‌اندازهای زیبا و سرسبز منحصر به فرد جنوب غربی آسیا را داشت.
بحران خشکسالی دریاچه ارومیه در آذربایجان همه کارشناسان داخلی و خارجی را شوکه کرده است عوامل انسانی بعد از انقلاب با سوء مدیریت و عدم توجه به شرایط زیستی و اقلیمی بزرگترین دریاچه شور خاورمیانه را در آستانه خشک شدن کامل قرار داده است که طوفان های احتمالی نمکی ان در صورت تدابیر لازم میتواند حیات انسانی ، جانوری و گیاهی شمال غرب کشور را به نابودی بکشاند و موجب مهاجرت میلیون ها ساکن در این مناطق گردد دولت رئیسی مثل دولت روحانی قول داده است با چاره اندیشی و تدبیر لازم با تامین اعتبارات ملی و با اجرای طرح های کارشناسی جلوی این معضل بزرگ محیط زیستی و انسانی را بگیرد لذا یکی از مطالبات مردم ایران و در راس ان مردم نجیب اذربایجان از مدیران ملی و محلی توجه بیش از حد به نجات دریاچه ارومیه و رهاندن مردم از نگرانی ها و عواقب احتمالی این فاجعه ی محیط زیستی است. کارشناسان معتقدند اگر نمایندگان اذربایجان فقط بتوانند این یک بحران منطقه ای را باکیاست و فطانت و درایت خود حل و فصل کنند نامی نیک در تاریخ به یادگار خواهند گذاشت.
تبریز مادر شهر ایران است
بازهم در وصف کهن شهر تبریز این تاریخ نگار آمریکایی ۱۴۰ سال پیش چه زیبا به وصف آن پرداخته و آورده است؛
تبریز، مادرشهر ایران است. مهمترین شهر از نظر تجارتی و مرکز آذربایجان، برجسته‌ترین ایالت ایران. عنوان سیاسی آن “دارالسلطنه” و عنوان مذهبی‌اش “ستون اسلام” است. مثل خیلی از شهرهای شرقی فراز و نشیب‌هایی داشته زمانی غرق در رفاه و نعمت بوده و بعد زلزله آن را از پا درآورد و جنگ و طاعون تباهش کرد… یک قرن پیش زلزلۀ مهیبی خانه هایش را لرزاند و تبدیل به توده‌های خاک کرد.
