به گزارش پایگاه خبری یاز اکو به نقل از ایسنا، طی چهار دهه اخیر در کشور ما فشار بسیار زیادی به منابع آب زیرزمینی وارد شده و این منابع تخلیه شده‌اند. تخلیه منابع آب زیرزمینی باعث ایجاد یک نوع خشکسالی مصنوعی شده که موجب فرونشست زمین در بسیاری از مناطق کشور شده است؛ فرونشست‌هایی که باعث وارد آمدن خسارات سنگینی خواهد شد و تنها ناشی از مدیریت نادرست منابع آبی است.
بارگذاری و اضافه برداشت بیش از میزان تجدیدشوندگی منابع آب زیرزمینی، حدود ۴۸۰ دشت از ۶۰۹ دشت کشور را با بحرانی جدی مواجه کرده و در برخی از دشتها باعث رخداد فرونشست و فروچاله شده است، سال‌هاست که در عین خشکسالی‌های گسترده و پیوسته در کشور که به گفته‌ی وزیر نیرو در ۵۲ سال اخیر بی‌سابقه بوده، «فرونشست زمین» بر شدت این بحران افزوده است. چنانکه رئیس سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی می‌گوید که این وضعیت برای همه‌ی استان‌های کشور به جز گیلان و مازندران در حال وقوع است و این دو استان نیز در آینده نزدیک با آن مواجه خواهند شد.
فرونشست زمین از بحران‌های زیست‌محیطی مهم چندسال اخیر ایران است که مهم‌ترین علل آن در حال حاضر بحران آب است. ایران جزو کشورهایی با بیشترین فرونشست زمین است، به حدی که میزان فرونشست زمین در کشور ما ۹۰ برابر میانگین کشورهای توسعه یافته‌است.
در حال حاضر ۳۰۰ دشت ایران دچار این بحران هستند؛ در برخی از دشت‌های ایران شرایط از فرونشست عبور کرده و زمین وارد مرحله‌ی بحرانی ایجاد فروچاله‌ها شده است، از مناطق با شرایط بحرانی می‌توان به دشت کبودرآهنگ همدان، دشت ورامین، دشت نظرآباد، دشت تهران، دشت مشهد و نیشابور، دشت‌های استان کرمان، اصفهان و قزوین اشاره کرد. عدم توجه به معضل فرونشست خاک، تبعات غیرقابل جبرانی در طبیعت دارد و با نزدیک شدن آن به شهرها موجب وارد آمدن آسیب‌های جدی به زیرساخت‌های آنها می‌شود.
بنا به نظر کارشناسان، سازمان‌های متولی فرونشست زمین مانند سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی، شرکت آب منطقه‌ای، جهادکشاورزی، حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی و امور آبخیزداری و شهرداری‌ها از جمله نهادها و اداراتی هستند که باید با انجام اقدامات مسئولانه و هم افزایی لازم مانع کاهش ذخایر آبی و فرونشست‌های خطرآفرین برای حیات در این گونه مناطق شوند.
دشت‌های آذربایجان‌شرقی نیز از این امر مستثنی نبوده و بر اساس بررسی‌های مقدماتی و شواهد عینی موجود، نشست زمین در تعدادی از آنها از جمله دشت‌های شبستر-صوفیان، تسوج و مرند در اثر عوامل مختلف رخ داده است؛ این پدیده اکنون رو به گسترش است لذا باید جدی گرفته شود تا از تبعات ناگوار آن جلوگیری شود.
فهرست
بهره‌برداری بی‌رویه از آبهای زیرزمینی، عمده‌ترین عامل نشست زمین
رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان‌شرقی در خصوص این پدیده می‌گوید: براساس بررسی‌های انجام شده، عمده‌ترین عامل نشست زمین در دشت‌های کشور، بهره‌برداری بی‌رویه از آبهای زیرزمینی و افت شدید سطح آبهای زیرزمینی است.
احمد بایبوردی ادامه می‌دهد: دشت‌های آذربایجان‌شرقی نیز از این امر مستثنی نبوده و بر اساس بررسی‌های مقدماتی و شواهد عینی موجود، نشست زمین در تعدادی از آنها از جمله دشت‌های شبستر-صوفیان، تسوج و مرند در اثر عوامل یاد شده، رخ داده است.
او در خصوص تبعات و مشکلات این پدیده در مناطق شهری اضافه می‌کند: مناطق شهری به دلیل تراکم جمعیت، ساختمان‌ها و شریان‌های ارتباطی به طور ویژه آسیب پذیرتر هستند؛ این پدیده می‌تواند به خیابان‌ها، پل‌ها و بزرگراه‌ها آسیب وارد کرده و خطوط آبرسانی، گاز و فاضلاب را مختل کند و به پی ساختمان‌ها آسیب رسانده و موجب ترک در آنها شود.
بایبوردی یادآور می‌شود: در این میان، سازه‌هایی که وسعت زیادتر و ارتفاع بیشتری دارند آسیب پذیرتر هستند؛ به‌عنوان مثال خطوط راه آهن، سدهای خاکی، تصفیه‌خانه‌ها و کانال‌ها از آسیب پذیری بیشتری برخوردار هستند.
شناسایی وضعیت زمین شناسی تحت الارضی، اولین راه مقابله با این پدیده
او در رابطه با راهکارهای مقابله با فرونشست زمین خاطرنشان می‌کند: به منظور مقابله با پدیده فرونشست ابتدا باید اطلاعات کاملی از وضعیت زمین شناسی تحت الارضی بدست آورد و به طور کلی مدلینگ مفهومی چینه‌ای زیرزمینی دشت و محدوده‌ی آبخوان را بدست آورد سپس وضعیت عمق آب و در نهایت افت آب زیرزمینی که از عوامل عمده فرونشست به خصوص در سفره‌های آب زیرزمینی از نوع نشتی یا نیمه نفوذپذیر می‌باشد را در کل محدوده دشت ترسیم کرد.
او بیان می‌کند: در این زمینه ضمن ترسیم هیدروگراف واحد دشت باید مدلینگ آب زیرزمینی انجام شود که این مدل با تحلیل وضعیت مدل چینه‌ای می‌تواند راهگشای طرح مسئله باشد.
اقدامات قابل توجهی در زمینه‌ی فرونشست زمین در آذربایجان شرقی انجام نشده است
رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان‌شرقی با بیان اینکه در آذربایجان شرقی علیرغم تذکرات در محافل علمی مبنی بر ضرورت جلوگیری از افت آب زیرزمینی عملا عملیات خاصی انجام نشده است، متذکر می‌شود: یکی از راهکارهای مقابله این پدیده در استان ما تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی است که متاسفانه در این مسیر به خصوص در مناطق شهری نه تنها کار خاصی انجام نشده بلکه در محیط‌های شهری با آسفالت معابر، کوچک کردن مسیر رودخانه‌ها، بتن‌ریزی و غیرقابل نفوذ کردن رواناب‌های سطحی به داخل سفره‌های آب زیرزمینی عملا شرایط طبیعی حل چالش فرونشست هم از بین رفته است.
خشکسالی و برداشت بی‌رویه از آب‌ها بستری برای افزایش این معضل
دانشیار گروه علوم زمین دانشگاه تبریز نیز در خصوص دلایل ایجاد فرونشست زمین می‌گوید: عموماً فرونشست زمین دلایل مختلفی دارد؛ تغییرات اقلیمی و خشکسالی، برداشت‌های بی‌رویه از آبهای زیرزمینی، استخراج زیرزمینی معادن، استخراج نفت از مخازن نفتی، انحلال سنگ‌ها و اکسید شدن مواد آلی در خاک‌ها و رسوبات در عمق زمین از جمله این موارد هستند اما عامل فراگیر و اصلی آن، برداشت بی‌رویه از آبهای زیرزمینی است که در کشور ما و در سایر کشورها بسیار مشهود است.
قدرت برزگری ادامه می‌دهد: خشکسالی از یک طرف و حفر چاه و برداشت بی‌رویه آب از طرف دیگر، نرخ فرونشست را تشدید کرده است به‌طوری که در مرحله‌ی توسعه یافته آن شاهد گسترش فروچاله‌هایی هستیم که در آینده نزدیک، تعداد و ابعاد آنها به‌طور تصاعدی بیشتر خواهد شد.
او اضافه می‌کند: نرخ یا مقدار فرونشست دشتها به عوامل مختلفی بستگی دارد که از جمله آن می‌توان به شرایط اقلیمی و میزان بارش، ابعاد و وسعت دشتها، ویژگی‌های زمین‌شناسی، ژئوتکنیکی و هیدروژئولوژیکی شامل دانه‌بندی، ضخامت آبرفت، عمق آبزیرزمینی و … اشاره کرد.
او خاطرنشان می‌کند: مطالعات پارامتریکی انجام یافته نشان می‌دهد که دانه‌بندی رسوبات و میزان برداشت از آبخوان دو عامل مهم و تأثیرگذار هستند البته پارامترهای مختلف برای همه‌ی دشتها تأثیر یکسانی ندارند.
فرونشست زمین، پدیده‌ای مزمن در کشورهای توسعه یافته
برزگری یادآور می‌شود: پدیده فرونشست زمین، یکی از مخاطرات مزمن در کشورهای توسعه‌ی یافته از نظر فعالیت صنعتی و کشاورزی است و در برخی از کشورها، مقدار فرونشست تا سه متر نیز مشاهده شده است و اقداماتی برای مدیریت و کنترل آن نیز انجام داده‌اند.
او بیان می‌کند: در کشور ما نیز بیشتر استان‌ها درگیر این پدیده زیرزمینی مخاطره‌آمیز هستند البته این موضوع مربوط به زمان حال نمی‌شود بلکه از مدت‌ها پیش به‌صورت تدریجی شروع شده و ما اکنون شاهد عوارض آن هستیم.
او ادامه می‌دهد: متأسفانه پدیده فرونشست برگشت‌پذیر و یا به عبارتی قابل درمان نیست؛ یعنی با تغییر اقلیم و اتمام خشکسالی، افزایش بارش و یا حتی تزریق آب نمی‌توان دشت را به حالت اول برگرداند اما با انجام مطالعات پایه، این پدیده قابل شناسایی و کنترل بوده و از این طریق می‌توان از بروز مخاطرات جدی و خسارات پیش‌بینی نشده بر سازه‌های مهندسی، شهرها و صنایع پیشگیری کرد.
اطلس فرونشست آذربایجان‌شرقی تهیه می‌شود
این استاد دانشگاه متذکر می‌شود: در دشت‌های مختلف استان از جمله شبستر، تسوج، مرند، تبریز، هادی‌شهر و سایر دشتها با فرونشست مواجه هستیم که در برخی از این دشتها میزان فرونشست حتی به ده‌ها سانتی‌متر می‌رسد که البته مدیران استانی به این موضوع ورود کرده‌اند و اولویت‌های پژوهشی چون تهیه‌ی اطلس فرونشست استان مطرح شده است تا شمای کلی استان در خصوص فرونشست زمین مشخص شده و تدابیر لازم اتخاذ شود.
او اظهار می‌کند: در سال ۲۰۱۸، تیم پژوهشی دانشگاه تبریز در مورد تعیین پتانسیل فرونشست در دشتها بر اساس پارامترهای زمین‌شناسی، ژئوتکنیکی و هیدروژئولوژیکی موفق به ارائه‌ی یک چارچوب عملی با نام ALPRIFT شدند که در این خصوص چندین مقاله در مجلات معتبر بین‌المللی با ضریب تاثیر بالا به چاپ رسیده است.
او با بیان اینکه فرونشست به سرعت در حال گسترش بوده و به صورت تصاعدی در آینده نزدیک شاهد تشدید اثرات آن خواهیم بود، می‌گوید: این موضوع نیاز به توجه ویژه‌ای دارد و تهدیدی جدی برای شهرها، سازه‌های مهندسی، جاده‌ها، خطوط انتقال، صنایع و دشتها به‌شمار می‌رود البته کنترل میزان برداشت آب زیرزمینی در مناطق با پتانسیل بالای فرونشست شاید سریعترین راه حل باشد اما الزاماً بهترین راه حل نیست و برای پیشگیری از مخاطرات آتی آن کفایت می‌کند.
این استاد زمین‌شناسی مهندسی خاطرنشان می‌کند: بحث فرونشست یکی از دغدغه‌های اصلی ارگان‌های مختلف مانند سازمان زمین شناسی، وزارت نیرو و سازمان محیط‌زیست کشور و ادارات مختلف استانی است؛ با توجه به اینکه این موضوع چند بعدی است لذا نیاز به همراهی و همکاری بخش‌های مختلف استانی داشته تا هر چه سریعتر روند رو به رشد آن کنترل شود.
ضرورت تشکیل قرارگاه فرونشست در سطح آذربایجان شرقی
او اضافه می‌کند: بر این اساس تشکیل قرارگاه فرونشست استان یکی از فوریت‌های مربوط به مخاطرات طبیعی است که به‌عنوان یک پیشنهاد از سوی محققین دانشگاه تبریز مطرح شده است.
او تاکید می‌کند: با وجود اینکه این پدیده پرخطر، برگشت‌ناپذیر و بطئی بوده که آرام و پنهان و به‌صورت زیرسطحی در حال توسعه و گسترش است اما با تدبیر مدیران و نمایندگان استان و استفاده از توانمندی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی قابل تشخیص و کنترل است.
برزگری بیان می‌کند: محققین دانشگاه تبریز نیز در قالب بخشی از مسئولیت اجتماعی خود در حال انجام مطالعات تخصصی در زمینه‌های مختلف فرونشست زمین در دشت‌های استان هستند تا بتوانند در پتانسیل‌یابی، تعیین ابعاد، تحلیل ریسک و راهکارهای کنترلی این مشکل نقش خود را مانند همیشه به خوبی ایفا کنند.
فرونشست، نقطه پایانی حیات تمدن
رئیس دانشکده برنامه‌ریزی و علوم محیطی دانشگاه تبریز نیز با بیان اینکه فرو نشست یعنی نقطه‌ی پایانی حیات تمدن می‌گوید: رفع فرو نشست‌ها هیچ‌گونه راه چاره‌ای ندارد یعنی با تدوام فرو نشست‌ها باید از هستی روی خاک ایران زمین خداحافظی کنیم.
بهروز صراف ساری با بیان اینکه وقوع حوادث فرونشستی در شهرهای اصفهان، شیراز و همدان غوغا می‌کند، ادامه می‌دهد: تعداد مناطق فرونشستی در این شهرها به اندازه‌ای زیاد شده است که این موضوع قابل کتمان نیست؛ فرونشست در مناطق متعدد آذربایجان‌شرقی به ویژه در محدوده‌ی اطراف دریاچه ارومیه نیز مشاهده شده است اما فعلا در مقیاس‌های بزرگ خود را نشان نداده است.
او اضافه می‌کند: فرونشست به دلیل استفاده‌ی بیش از حد از آبهای زیرزمینی در دشت‌های اصفهان، شیراز و همدان ایجاد شده است؛ صنعت این سه شهر از نظر مصرف آب بسیار پر مصرف بوده و این امر به تدریج باعث کاهش سفره‌ها و آبهای زیرزمینی شده است لذا با کاهش آبهای زیرزمینی خلا در زیر زمین ایجاد شده و به تدریج با کاهش مخزن آب، چاله‌های فرونشست‌ها پدید خواهند آمد.
او تاکید می‌کند: مردم و دولت با فرهنگ نادرست خود، حیات انسان بر روی سرزمین کهن ایران را بر خواهند چید و تا زمانی که مردم مسئولان را و مسئولان، مردم را مقصر بدانند هیچ مشکلی حل نمی‌شود، بالا بردن استانداردهای زندگی با تبلیغات منفی در تلویزیون، قطعا مصرف آب را زیاد می‌کند؛ اکنون کشورهای کم آب، ترس کمتری از بی‌آبی نسبت به ما دارند چرا که خود را با اکوسیستم بی‌آبی وفق داده و آب کمتری مصرف می‌کنند.
فرونشست، گاز خفه‌کننده‌ی متان را متصاعد می‌کند
رئیس دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی دانشگاه تبریز مصرف بیش از حد آبهای زیر زمینی را علت اصلی فرونشست‌ها، عنوان کرده و متذکر می‌شود: با ایجاد فرونشست، گاز خفه کننده‌ی متان از اعماق چاه‌ها متصاعد می‌شود که علاوه بر نابودی خاک، مراتع و پوشش گیاهی، جوامع انسان‌ها را نیز نابود می‌کند.
او بیان می‌کند: مردم و دولت مقصر اصلی فرونشست‌ها در کشور هستند، چرا که مصرف بی‌رویه در استفاده از آبخوان و سفره‌های آب زیرزمینی و سکونت انبوه جمعیت در مناطق و در دشت‌های درگیر با بحران آب، عامل اصلی پیدایش دشت‌های فرونشینی است؛ اگر افزایش جمعیت همراه با با افزایش مصرف باشد، نمی‌توان از ایجاد چاله‌های فرونشستی جدید جلوگیری کرد و پیدایش چنین چاله.هایی در دشت‌های پر جمعیت، مقدمه‌ی وقوع فجایع و بحران‌های زیست محیطی خواهد بود.
او ادامه می‌دهد: اکثر رودخانه‌های کشور فصلی بوده و کشور ما تقریبا منبع دائمی ندارد، لذا با حجم کم آب رودخانه‌های سطحی و زیر سطحی چگونه می‌توان برای جمعیت زیاد زراعت کرد؛ آبهای زیرزمینی منبع و پس اندازی برای نسل‌های بعدی سرزمین است اما ما بی‌محابا منابع آبی را با کاربرد غیر حرفه‌ای تکنولوژی چاه‌های عمیق و نیمه عمیق از بین برده‌ایم.
ارزش منابع آبی، بالاتر از نفت
صراف با بیان اینکه ارزش آب برابر و حتی بیشتر از نفت بوده و باید در نظر بگیریم که وجود آب یکبار برای همیشه است، خاطرنشان می‌کند: اگر سفره آبهای زیر زمینی و چاه‌های عمیق و نیمه عمیق از آب خالی شود، برای پرشدن آنها باید از زمان حضرت آدم تاکنون صبر کنیم تا منابع آبی دوباره سرشار از آب شوند.
او با تاکید بر اینکه باید گرمایش جهانی را پذیرش کرده و خود را برای زندگی در شرایط کم‌آبی آماده کنیم، اضافه می‌کند: ما در یک اقلیم نیمه خشک زندگی می‌کنیم و با پذیرش گرمایش جهانی، قطعا در سال‌های آتی با بارش کمتری روبرو خواهیم بود، زمانی که رطوبت اتمسفر، کاهش پیدا می‌کند آتش سوزی در جنگل‌ها نیز افزایش می‌یابد.
او با اشاره به نحوه‌ی مدیریت آب در ایران قدیم می‌گوید: در گذشته جمعیت پایین بود و سطح استاندارد زندگی در حد عشایری و روستایی بود که افراد خود را با طبیعت وفق داده بودند اما اکنون بشر به انسان صنعتی تبدیل شده و تعداد جمعیت رو به افزایش است و با ارتقا سطح و سبک زندگی، آب بیشتری مصرف می‌کند در حالی‌که میزان بارش نسبت به گذشته به‌طور محسوسی کاهش یافته است.
بر اساس این گزارش، بحران کم‌آبی در ایران پدیده‌ای غیر قابل انکار و روبه گسترش است، واقعیتی که باید با تدبیر مدیریت شود لذا مصرف بی‌رویه منابع آبی نه تنها مشکلی را حل نکرده بلکه سبب فرونشست زمین می‌شود؛ مشکلی که برای مقابله با آن نیازمند عزم جدی مسئولان و هم‌افزایی دستگاه‌های مختلف مانند استانداری، زمین‌شناسی، آب منطقه‌ای، شهرداری و کشاورزی است بنابراین مسئولان استانی و کشوری باید فکری به حال این رخداد بکنند تا از پیش از روی دادن حادثه‌ای ناگوار از عواقب آن جلوگیری کنیم چرا که پیشگیری بهتر از درمان است.
