یاز اکو؛ ساناز شهابی
کتاب «جغرافیای تاریخی دریاچه ارومیه» نوشته‌ی امیر چهره‌گشا، توسط انتشارات «نشر تاریخ ایران» چاپ شده است. این کتاب در چهار فصل به بررسی تاریخچه‌ی کشتیرانی و جغرافیایی تاریخی دریاچه ارومیه با ارائه‌ی مستنداتی از دوره‌های قاجار و پهلوی پرداخته است.
در پیشگفتار کتاب آمده است: با مروری به تاریخ گذشته این منطقه درمی‌یابیم که این مجموعه‌ی ارزشمند طبیعی از گذشته‌های دور از جنبه‌های تجارتی و تفریحی نیز همواره مورد توجه سلاطین، امرا و حکمرانان وقت بوده است. مسئله‌ی کشتیرانی در این پهنه‌ی آبی از مهم‌ترین مناقشات در دوره‌های مختلف تاریخی است؛ انحصار کشتیرانی توسط حکام و شاهزادگان و به تبع آن شکستن و سوزاندن قایق‌های چوبی مردمان بومی، دخالت دول خارجی در امور کشتیرانی و ناتوانی دولت مرکزی در سلب امتیازهای کشتیرانی از اشخاص متنفذ از اواخر دوره‌ی قاجار از جمله مناقشات دریاچه ارومیه بود که نتیجه‌ای جز نابودی این صنعت حیاتی در مهم‌ترین دریاچه‌ی ایران نداشت.
یاز اکو برای آشنایی بیشتر با محتوای کتاب با امیر چهره‌گشا که یکی از نویسندگان توانمند استان به شمار می‌رود به گپ‌و گفت پرداخته اس:.
- کتاب «جغرافیای تاریخی دریاچه ارومیه» ظاهرا نگاهی متفاوت به احوالات منطقه دارد، تفاوت عمده‌ی این اثر با کتاب‌های دیگر که در رابطه با دریاچه ارومیه منتشر شده‌اند، چیست؟
- تا امروز کتاب‌های خوبی از جمله کتاب دریاچه ارومیه (اشک طبیعت ایران) اثر بهرام جبارلوی شبستری و چندین اثر توسط نویسندگان بزرگی چون استاد خاماچی منتشر شده است اما این کتاب‌ها بیشتر در رابطه با جغرافیای طبیعی دریاچه‌ی ارومیه بوده و تمرکز تمام این آثار موقعیت جغرافیایی و موهبت‌های طبیعی منطقه است، برای همین من در کتاب حاضر سعی کرده‌ام از منظری متفاوت به قضیه نگاه کنم. تمرکز این کتاب روی جغرافیایی تاریخی منطقه است که از دوره‌ی قاجار آغاز می‌شود. فصل اول در رابطه با سیمای عمومی دریاچه‌ی ارومیه، فصل دوم دریاچه‌ی ارومیه به روایت دیگران، فصل سوم تاریخچه‌ی کشتیرانی در دریاچه‌ی ارومیه و فصل چهارم متشکل از اسناد و تصاویر است.
- شما نگاه ویژه‌ای به دوره‌ی قاجار در این کتاب دارید، آیا علت خاصی دارد؟
- دقیقا. دریاچه‌ی ارومیه در دوره‌ی قاجار اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. منطقه‌ی شیشه‌وان (در زبان ترکی شاوان) در دوره‌ی قاجار به یکی از فرزندان فتحعلی شاه قاجار به نام «ملک قاسم میرزا» واگذار می‌شود. در کتاب «منشآت» قائم مقام فراهانی چنین آمده است: «اما شیشوان و سایر جاها که به ملک قاسم میرزا واگذاشته‌ایم باید حکماً به او برسد؛ تا صدای او بیرون نیاید». این جمله حاکی از اهمیت منطقه‌ی شاوان دارد که آنقدر مهم بوده است که فتحعلی‌شاه خواسته است با آن دهان ملک میرزا را ببندد.
هم‌چنین هنری راولینسون، افسر انگلیسی نیز در سفرنامه‌اش، شاوان را از جالب‌ترین و پیشرفته‌ترین آبادی‌های ایران معرفی می‌کند که شبیه به بلاد خودشان است. شاوان، آن زمان آبادترین روستای شمالغرب کشور بود که دارای اولین مدرسه‌ی طب به سبک نوین، و حدود ۱۸ کارخانه بود.
هم‌چنین شاوان، نزدیکترین منطقه به بندر دانالو بود و از آنجایی که ملک میرزا فرد خوش‌فکر، خوش‌ذوق، اهل مطالعه و پدر عکاسی ایران بود، اقدام به توسعه‌ی کشتیرانی در آنجا می‌کند. با بررسی اسناد دوره قاجار مواردی آشکار می‌شود که از حیث جغرافیای تاریخی درباچه ارومیه اهمیت دارند. از جمله اینکه تا قبل از دوره‌ی رضاشاه در این منطقه هم آب شیرین وجود داشت و هم پوشش گیاهی و جنگل که بعدها هنگام بروز جنگ جهانی دوم به دلایلی دستور قطع درختان صادر می‌شود.
حتی خود بندر شرفخانه که یک منطقه‌ی گردشگری است، به خاطر اینکه نزدیکترین مسیر برای تردد روس‌ها بود، کم‌کم جنبه‌ی تفریحی و سیاحتی پیدا می‌کند. تمام این مسائل در قالب سفرنامه‌ها، سلیقه مردم و نظرات افراد غیر بومی در کتاب تجزیه و تحلیل شده است.
- نمی‌توان گفت ایراد، اما نقدی که بر کتاب حاضر وارد است، عدم پرداخت به جغرافیای سیاسی دریاچه‌ی ارومیه در دوران معاصر است، این انتقاد را قبول دارید؟
- اتفاقا تعدادی از دوستان هم این ایراد را به من گرفته‌اند که چرا به دوران معاصر از جمله علل خشکی دریاچه‌ی ارومیه از قبیل تاثیر احداث سدها یا میانگذر و خشکسالی در منطقه اشاره‌ای نکرده‌ام. خب در این مورد باید بگویم شاید یکی از دلایل من، وجود حساسیت‌های زیاد روی مسائل معاصر بود، اما دلیل اصلی این است که موارد مطرح شده ربط چندانی به جغرافیای تاریخی منطقه ندارد. از طرفی تمام این مسائل در گزارش عملکرد ادارات مختلف آمده است، با این حال نمی‌شد از این گزارش‌ها و نامه‌ها به عنوان سند در کتاب استفاده کرد؛ چرا که ترس از جعل سند از روی امضای وزیران و مسئولان روی سربرگ‌های نامه‌ها وجود داشت.
- به عنوان آخرین سوال، در کتاب حاضر به چند مرجع و سند تاریخی استناد کرده‌اید و چقدر زمان صرف جمع‌آوری آنها شده است؟
- من در این کتاب تقریبا به ۱۴۰ منبع شامل ۱۲۰ کتاب و۲۰ نشریه رجوع کرده‌ام. در کتاب به ۳۲ سفرنامه اشاره شده است. هم‌چنین ۱۱۰ سند از بین بیش از یک هزار سند بررسی، گزینش و تلخیص شده است. اما در رابطه با اینکه چقدر زمان صرف جمع‌آوری اسناد و بررسی منابع شده است، را نمی‌توانم به طور دقیق بگویم، بسیاری از اسناد را من از سال ۷۵ در آرشیو خودم داشتم، اما به طور تخمینی از سال ۱۳۸۹ که جرقه‌ی نگارش کتاب در ذهنم زده شد، به طور هدفمند به گردآوری اطلاعات دست زده‌ام.
